ژەهرو
ماری snake venom
ژەھرو ماری
دەسەبەند کریان چېرو نامێ ژەھرە بایۆلۆجیەکانە ،یانی ئا ژەھرێ ھەکە
زیندەوەر بەرشا مڎۆ یام دروسشا کەرۆ، ژەهرو ماری یانی لیکەو ماری و بە کەڵبەکاش
کەرۆش دلێ جەسەو نەچیرەکەیش، ژەھرەکە بۆ بایسو ئانەی مارەکە بە ئاسانی نەچیرەکەیش
قوت بڎۆ و ھەرسش کەرۊ، بازێ مارێ دورۆ
ژەھر پژگنا ئەو نەچێرەکەیشا،ئەگەر گنۆ دلێ چەماشا کۆرێشا کەرۊ، ژەھرو ماری پێک مێ جە ( پرۆتین و پێپتاید ، ئەنزیم و ئامێتەو مەکا،چنی بازە مادەێوە نا ژەھری کەڵکشا پەی بەڎەنی ھەن ) ، ژەھرەکە ئینا دلێ
دووێ کیسا نە جەم بۆوە گنا پەشتەو چەماش بە
لولێوەرە چێرو چەماشەنە مێوە
بەسیۆوە بنەو کەڵبەکاشەو، کیسەکێ ماساولێ بە قەوەتێشا ھەنێ زەریف کرژێ با
پەی فیشقنای ژارەکەی وەختێ نەچیرەکەیش گەزۊ.
کارایی ژەھروماری فاڕیۊ بە پاو
گەورەو گولانەی مارەکەی،یاگێ ژیوایش،عەمرو مارەکەی، مارو دەیمی ژەھرەش کوشندەتەرا ،وەلێم
ماری ئاوی کەمتەر ژەھراوین.
جۆرەکا و ژەھرو ماری:
زەهرو ماری
بە پاو کارکەردەو ژەھرەکەی سەرو
بەڎەنی یام جەسەو گیانەوەرەکا دووێ جۆرێ ژەھر ھەن:
یۋەم : ژەھرو ونۍ (hemotoxins ) ئی جۆرە ژەهرە کارکەرۆ سەرو "کۊئەندامو سوڕو ونێ"
لولەکا ونێ خراپنۊ ماساوڵەکا دڵی جە کار وزۊ، ونی شی کەرۆوە، نمازۆ ونی گرسۆ
، ونبەرەکێ "لولەو ونبەرەکا " ونی تاجنا ،یانی وڵەشا بۆنەو ونی ملۆ
بەرۆ، دڕیا ، ئینەیچ کۆمەکو دروسبیەو
"گەنگرینی" کەرۊ ( گەنگرین یانی
مەردەو گەنای خانەو گۆشتو بەڎەنی "پویای و ئەرەڕیزای ") ، بازێ ژەھرێ
ماری ھەنێ ونی گرسنا، بۆ بایسو دروس بیەو
کڵوە ونا دلێ ونبەرەکانە، ژەھری چامنەیچ ھەن بۆ بایسو دەڵنای بەینو دیوارو خانەکا
بەدەنینە، ئیتر ژەھرەکە (زەھرەکە) زووتەرو خیرا وەڵا بۆوە و کار کەردەیش زیاتەرو
خیرا تەر بۊنە، جۆرە ژەھڕێ تەریچ ھەن بۆ بە بایسو نزم کەردەو فشارو ونێ و تێکدای
ھەرمانەو دڵیو کۆئەندامو سوڕو ونێ، تاۋو واچوو چنن جۆرێ تەر میکانزمو کارکەردەی
ژەھرو ماری ھەنێ سەرو بەدەنیوە، پەوکای
ئینسان (ئانزان) فرە کەم وەرگەو گەستەو
ماری گێرۆ ،مەردەی بۆ میمانش.
پەی زانای گرد لایوە، مارەکاو ھەورامانی و ئی ناوچەیە چی جۆرە مارانێ ھەکە ونی
شی کەراوە، ئەنزیم گەلو پرۆتیاسیس (proteases ) شا چنەن کە بۆ بە نونگەو
شیکەردەو ونێ و ڕیشاڵەو ماساوڵکاو بەڎەنی، مار جۆرە ژەھرێ تایبەش ھەن پەی
ئا گیانەوەرا بەکارش مارۆ ھەکە گەرەکشا بوەرۆشا وەختێ ئاوراشا ، ئی ژەھرە بۆ بە
نونگەو ڕەق بیەو ماساوڵکاو نەچێرەکەیو جە جوڵەیش وزۆ و ئیتر بە ئاسانی متاڤۆ قوتش
بدۊ چوون نەچیرەکە ھازەو ئاڵنگاریش مە مەنۊ،زووتەریچ ھەرسش کەرۊ، نمونەی ئی ژەھرەیە
( ئەمینۆئەسید ئۆکسیدەیس، پرۆتیاسیس )،ئی جۆرە مارێ کەڵبێشا درێژێنێ و جوڵیا، متاۋا چن جارێ سەرویۆی گیانەوەری گەزا ،وەڵاتو وێمانە فرەو جەھانیەن ھەنێ، جە
خانەوادەی ۋایپەریدی (Viperidae ) نێ.
نامێ چن ماڕیوە جە ناوچەو ئێمەنە ھەنێ و ژەھراوینێ و خۆڵک وێشا پارێزنا چنەشا
( کۊڵەکۆرە:مارێوە کوڵی شڵا، ڕەنگەش بۆرەو خاکیەنە، ملش باریکاو سەرەش زلا،زوان بڵێسنۆ، نزیکەو مەترێ دریژا
،ئەگەر بە عەمر بۆنە قایمتەرو درێژ تەر
بۆنە، جۆرە دەنگێش ھەن ( ھوشەو ماری)
فسکەو ماری ئەر سەرنجە دەیمێ زوان بڵێسنۆو
کلکش جمنۆ ،ماچا دەنگەکە جە
کلیکیشەو مێ)، کوڵەکۊرە فرە ژەھراوین ھەرکەسی بوەرۆ مەر ڕەحمو خوای ئینا کوشۆش،
یاگێ گەستەی کەوەو مۊر بۆوە ماسۆ،
فرەووەختی یاگەکێش ڕیزۆرە "گەنگرین).
(کەوەمار، بۆرە مار،زەردەمار،مارە خوڵینە، مەشەگیرە، سیاو مار و چن جۆرێ تەر
مارێ ھەنێ جە ھەورامانەنە)
دووەم: ژەهرو دەماری ( neurotoxic ) یانی ژەهریوە کار ئەو عەصەبی کەرۆ، هەرمانەو دەمارەکا تێکە مڎۆ و ماساوڵەکا ڕەق و کرژێ کەرۆوە، ھاندای عەصەبی نمازۆ یانی
وەختێ عەصەب ھەرمانێش دریۆ ملەرە یاونۆش یاگێ وێشو مارۆشەو پەی مەژگی ( کیاستەی و ئاردەی) ئی
ھەرمانێ مەمەنۆ بە نونگەو کارو
ژەھەرەکەیوە، جە بارو سروشتیەنە مادەو
"ئەسیتیل کۆلینی" مجیۆ پەی ئانەی ماساوڵەکاو بەڎەنی کرژێ باوە ، یۆتەریج
پەی ئانەی خاوێ باوە، وەلێم ئی جۆرە ژەھرە
بۆ بایسو ئانەی سەرەمڕە ئەسیتیل کۆلین مجیۆ زیاتەر ماساوڵکا ڕەقێ بانە، چوون ژەھرو
مارەکەی ئەنزیمێش چنەن بەنامێ "ئەسیتیل کۆلین ئیسترەیس) ھەکە نمازۆ ماساوڵەکێ
لاشەی خاوێ باوە،دایم بەکرژی مازۆشاوە، ئینەیچ بۆ بایسو تەنگە نەفەسی و خنیکیای
نەچێرەکەی (بەشەر،ئاژەڵ) و مەردەیش بە
نونگەو ڕەق بیەو سافە ماساوڵەکاو
کۆئەندامو ھەناسەی (شۆشی و گڵوی و بۆریەو ھەناسەی ).
ڕەق بیەو بەدەنو نەچێرەکەی بێ جوڵەی یاردەو مارەکەی مدۆ ھەکە بە ئاسانی و
بێ وەرگیری و ئاڵەنگاری نەچیرەکەیش وزۆ و
قوتش بدۆ.
نمونەو ئی جۆرە مارا پیسەو مارو (کۆبرا،مامبا ) کەڵبێشا کوڵێنێ، مەجوڵیا وەلێ ژەھر پژگنا
(1-1.5 مەترێ )، جە ناوچەکا خەتەو دلیراسەو زەمینو کەمرەو وارینو زەمینی مژیوا، وەڵاتو ئێمەنە
نیەنێ.
ئەنزیمو "کۆلین ئیسترەیس cholinesterase و فۆسفۆلایپەیس phospholipase " ماساوڵەکا ڕەقێ کەراو ئیشارەو
دەمارەکا نمازا،ھەرپاسە چن جۆری تەرێ ئەنزیمش چنە ن پیسەو خراپنای و دەڵنای
پەردەو خانەکا لاشەی ، مارو کۆبرای نزیکەو مەترو نیمێ ژەھر پژگنۆ ئەگەر گنۆ وەرو
چەما ،ئینسان متاۋۆ زوو شۆرۆشو کارایش
مەمەنۆ، ئەگەر گنۆ سەرو پۆسی زەخمینی، بەدەنی ژەھراوی کەرۊ.
دەسەبەندێوە تەر پەی
ژەھروماری:
چن پەیلوایێوە تەر ھەن کارایی ژەھرو ماری سەرو بەڎەنیوە کەرۆ بە چوار دەسېوە:
1.
ژەھرێوە یاگێ گەستەی شی کەرۆوە
گەننۆش،ھەرمانەو پرۆتینو خانەی تێکە مڎۆ
2.
ژەھرو ونێ کار کەرۆ سەرو کۆئەندامو
سورو ونێ و دڵو موولولەکا ونێ
3.
ژەھرو دەماری کار کەرۆ سەرو مەژگی و
دەمارەکا (عەسەب)
4.
کارایی وەڵا بیەیەو ژەھرەکەی بەینو
خانەکا دەورو وەرینە
پێکئاماو ژەھرو ماری:
زیاتەر جە %90 و ژەھرو ماری مادەی پڕۆتینین، کە وەرپەرسا جە گردو خراپبیەکاو
دماو گەستەی، بەشێوێ گردی نزیکەو 20
ئەنزیمیش چنەنێ،ئەنزیمیش مادەی پرۆتینین،
بەپاو جۆرو مارەکەی ژمارەو ئەنزیمەکا
فاڕیۊ ،ھەر مارێوە لانی کەم (10-12 )
ئەنزیمێش چنەنێ ھەنیچ زیاتەر، ھەر ئەنزیمێ بە جیا ھەرمانەو وێش کەرۆ پەی کوشتەی
نەچێرەکەیش.
ژەھرو ماری ئەگەر ڕاو دەمیوە وریۆ فرە ئاسایین و ھیچ کار نمەکەرۆ سەرو
تەندروستی بەشەری ،چوون پیسەو گرد پرۆتینێوەتەری بە ئاسانی ھەرس کریۆ گەدێنە.
زوانی ھەورامینەو تەنیا یەک واتەما ھەن پەی نامێ ژەھری
"زەھر،ژەھر" وەلێم زوانی
ئینگلیزینە ( toxin, poison,venom ) ئەرێ نامیش هەنێ و زوانی عەرەبیچەنە یەرێ
نامێش هەنێ ( سم،ذیفان ،زعاف ).
نیشانێ مار گەستەی:
پەی ئانی بزانمێ کەسیوە ماری گەستەن یەکسەر یاگێ دووێ ددانا (کەڵبێ) دووێ وڵێ ھەنێ یاگە دەمکەوە، یاگە دەمەکش
سوربۆوە،ماسۊ،ئێش کەرۆ، ڕەنگەو کەسی مارانگازی پڕۆ،تەژنەش بۆنە،فشارو ونیش مێرە
وار، سەر ئێشە، گێج کەوتەی، دڵش خاو بۆوە، حەزکەرۆ ڕشیۆوە، لەم ئێشە و لەرزای و
ئارەق کەردەی .
چارەسەرو مارانگازی:
بە پاو وەڵا کریاوەکاو ڕیکوزیاو تەندروستی جەھانی سەدەنە ھەشتاو مارانگازەکا بە دەرمان چارەسەر کریاینێ، بازێ جارەسەرێ ھەنێ
جە گەڵاو گیواوی و درەختی وەشێ کریێنی و
دلێ شوشینە ھورگیریا، بە شیوەی خیراو پەی ماوێ دیاری کریای بەکار مەیا ھەتا
نەوەشەکەی بیاونی خەسەخانە، ھەرپاسە
بەستەی لای سەری یاگە گازو مارەکەی و
یەخ و سھۆڵش وزا سەر ،ھەتا ژەھرەکە وەلا نەبۆوە چوون چیا مانی وەڵا بیەو ژەھرەکەی کەم کەرۆوە، یام
بە تیخ یاگە دەمو مارەکەی تڵیشنی و بەدەم ھورش لوشی تا بڕێوە ژەھر دلێشەنە بەرباریوە ، ھەتا یاۋۆ خەسەخانە، یاوا
خەسەخانا سیرەمو دژە ژەھرو ماریش مڎاپەنە
یام کەراشەنە ( serotherapy )، گرد وەڵاتێ سیرەمی تایبەو وێشا هەنشا، چوون ژهرو مارو وەڵاتو
ئێمە جیان جە یاگیوە تەری، ئەگەر هنو وەڵاتیوە تەری بارمێ پەی ئێگەی و
جۆرە ژەهرەکەیش وەرەچەم نەگیریا بۆ ،ئانە
گرفتەی زیاتەر دروسە بۆ.
شۆنەو ئانەیرە بە پاو نیشانەکاو مارنگازەکەی و پنەوازی
دەرمانی تەریچ کریۆ.
پەرسیوە؟
ئایا مارەکێ ژەهراویێنێ پەی یۆترینی؟
پەیجۆرکارەکێ ماچا ئا مارێ هەکە یەک ناوچەنە مژیوا پیوەرەو
نزیکو یۊیۆ، ئەگەر یۆترینیچ گەزا هیچ کارایێ ژەهراویش نیا و کار نمەکەرۆ سەرشا، هەرپاسە بەرکەوتەن هەکە
ئا پەلەوەرێ مار موەرا ئەگەر ماریچ گەزۆشا هیچشا سەرنمی، خوگ گەستەو ماری کارش وەنە مەکەرؤ، سمۆرە گیانەوەرێ تەرا کەمار مەیارۆش پنە، ئەگەر
گەزۆیچش هیچش سەرنمێ،چوون دلێ ونەو سمۆرەیو خوگینە جۆرە ئەنزیمێ (پرۆتینی) هەن هەرمانەو ژەهرو مارەکەی هورڕوشکنۆوە.
بەشەریچ
دایم تەقەلانە بیەن هەکە بەڎەنش وەرگەو مار گەستەی گیرۆ پەی نمونەی (
بیل ھاست) چن جاریوە ژەھرو ماریش دان ویش
و کەڵکش چنە ھرگرتەن چوونکاتەی ئی
کابرا جە ماوەو ژیوایشەنە کە عەمرش سەد
ساڵی بیەن 172 جار ماری گەستەن و وەرگەش
گرتەن، تائیسایچ تەقەلا و کۆشای سەرەمڕە ھەن پەی دروس کەردەی "واکسن "
ۋاکسینو ماری، وەلێ ھەڵای مەنەنش .
کەلکو
زەھرو ماری:
وەڵتەر واتما زەھرو
ماری کەڵکش ھەن پەی ئینسانی ،ئینەچ چن
کەلکێوەش:
1. زەھرو ماری بەکار مێ جە دروسکەردەو دەرمانو سەکتەو مەژگی یام دڵی، یانی نمازۆ ونی گرسۆ، جەڕاو بەرئاردەو مادەو "
دیفایبرینەیز" دلێ ژەھرو مارەکەینە ،
یانی نمازۆ مەژگ تێک بشۆ،ھەرپاسە ھەرمانە دڵو لولەکا ونێ رێکە کەرۆ،فشارو ونێ
پاریزنۊ.
2. بڕەو قەننی ڕێک وزۆ دلێ ونێنە ،یانی
پەی دەرمانی نەوەشی شەکرەی کەڵکش ھەن.
3. ژەھرو ماری جە دروسکەردەو جۆرە
مەڵھەمیوە بەکار مارا کە پۆس زەریف کەرۆ و نمازۆ زوو چرچ بۆنەو پیری بەرگنۆ.
4. بە شیوەو سیرەمی دریۆ بەزاڕۆلا تا وەرگە گیرا دژو ژەھرو ماری
5. ھەرپاسە بیچگە ژەھرو ماری روەنو ماری ھەن بەکار مێ پەی قەوەت کەردەی
مووسەرەی و جوانی پۆسی ،جاران زوو ویرم مێ واچێنێ
"کوژە" کاژەو ماری باردێ سەرەتارە تا قژێتا نەڕیزا.
د.ناجح گوڵپی 22/8/2017
