گۊشتی وەشە کریا

گۊشتی وەشە کریا  (گوشتی فر آوری شدە )  processed meat

 وەش کەردەی گۊشتی  یانی پارێزنای و ھۆرگرتەی گۆشتی  پەی ماوێ درێژی ، سۆڵی ، تامولەزەت، هاردی ونیشاستە،بوەی وەشە و ڕەنگش کەرانە ،چوار ڕێما ھەنی پەی وەشەکەردەی گۆشتی (  سۆڵکەردەی، دوکەڵکەردەی،چارەسەر بە مادەی کیمیایی ،تشنای  ).

ئاشکران سەرو حاسو جەھانی گۆشتی وەشەکریا( اللحوم المصنعە)  ھنو خوگی و گاوین، وەلاتو ئێمەنە فرە بە کەمی گۆشتی وەشەکریاو خوگی وریۊ،چون واردەیش حەراما، وەلێ  ئیسا بەشیوەی کەم ھەن بازارەکانە بۆنەو ئانەی کە خەڵکی بێگانە ھەن وەڵاتەنە، وەلێم گۆشتو وەشەکریاو گاوی بازارەنە ھەنو دەس گنۆ بەشیوازو (برگر، گۊشتو قوتوێ،  سەوسەج ،سجق...ھتد) .

گۆشتی وەشەکریا بە نونگێوە دیار و پەیدا بیەو سەرەتانی منریۆرە، بەتایبە سەرەتانو (کۆڵۆنی -کۆمە )و ڕێڵەخۆی و پەنکریاسی و پرۆستاتی و گەدێ،  ساڵانە سەرو حاسو جەھانی 34 ھەزار کەسێ بە نونگەو سەرەتانی  مرا کە نونگەش گۆشتی وەشە کریان ،پۆکای چێگەنە بە کوڵی باسش کەرمێ بە ئمیدو ئانەی کەڵکش چنە ھۆرگیرمۍ.

گۆشتی تازە و گۆشتی وەشەکریا:

گۆشتی سور و چەرمە ( گۆشتو ئاژەڵی و گۆشتو پەلەوەری ) یانی گۆشتو ماساوڵەکا تازەن تەنیا گۆشتا،  جە بارو قیمەتو خۆراسیوە  پەڕو بەرزا " ئاسنو فسفۆڕو  کۆماو ڤیتامین B یەکا ،بە تایبە ڤیتامین B12  ڤیتامین A  ش چەنەن، پڕۆتینی تەمام هەکە  گردو تشە ئەمینەکاش چنەنێ ،  چەربیە کەلکدارەکۍ( ئومیگا 3 و ئۆمیگا 6 )، هەرپاسە کالۆری و هازەی خاسەش چنەنە، بە کرژیو خیرا وریۆ فرە مەمەنۆوە "عەمرش کوڵا".

وەلێم گۆشتی وەشە کریا چنی توخما تەری مامەڵش چنی کریان و قیمەتو خۆراسیش کەمەو بیەن ،بەنونگەو ئانەی  وەختو وەش کەردەیشينە  گنۆ چێرو کاریگەری  سۆڵی و مەکا ،مادە کیمیایەکاو ،هاردو نیشاستەو ،دوکەڵو،تشنای، ئتر فرەو ۋیتامینو پرۆتینو کانزاکێش چنە کەمێ باوە،چەولاوە چەربی تێر و کۆلیسترۆڵ فرە بۆنە ،چنی بەرز بیەو کالۆری و ھازی (وزەی)، گۆشتی وەشە کریا گنۆ پێڕەو گۆشتە فرە چەربیەکاوە، یانی یەرەقات چەربیش زیاتەرا جە گۆشتی ئاسایی، ھەرپاسە بەپاو دەوڵەتیو یاگێ وەشکەردەیش فاڕیۊ پی جۆرە سەرنجە دەیمی:

Ø     گۆشتی وەشەکریا فرەو وەختی گۆشتی قیمەش کەرانە یام پرۆتینو گیواویش قاتی کەرا ( گۆشتو گیواوی)

Ø     گۆشتی وەشەکریا چەربی "تیرو ناتێرش" قاتی کەرا ،یانی کالۆری  گەرمایش بەرز بۆوە ،چنی کۆلیسترۆڵی

Ø     گۆشتی وەشەکریا ھارد و نیشاستەو گەنما  یام زەراتیش قاتی کەرا

Ø     گۆشتی وەشەکریا چنن جۆرێ مەکیش کەرا (سۆڵی)  پەی ئانەی گۆشتەکەی پاریزنۊ جە بەکتریاو گەنای،یانی عەمرو مەنەیەو گۆشتەکەی درێژ کەرۆوە، ھەرپاسە  تامو لەزەتی تایبەش مدۆ پەنە پېسەو  گلۆتیماتو سودیومی ( monosodium glutamate  ) ئی جۆرە ئامێتەومەکا  بۆ بە باعیسو توڕەو عەسەبی بیەی و زەھایمەری، فرەواردەی و قەلەوی  جە بەشەرەنە، شەهیە کەرۆوە،  بەتایبە  پەی زڕۆلا ئەگەر ماوێ سەرو یۆی بوەراش .

 ئامیتەو مەکەو " سۆدیویم نتریت  sodium nitrite  NA NO2  " یام نتراتو سۆدیومی کە ڕەنگەی زەریفە مدۆ بەگۆشتی (ڕەنگەو گۆشتی بە سوری کاڵە مازۆوە) تا ماوێ فرە بە زەریفی مەنۆوە،  ھەرپاسە دژە ئۆکسانا، ژیوای جەمێ جە بەکتریاکا مدرنۆ دلێ گۆشتینە" کلوستریدیەم بوتلیسم ، لیستریا مۆنۆسایتۆجینەس"  یانی ئینە کەلکش ھەن پەیما وەلێ فرە واردەییش خراپا چوون مادەو نیتراتی  مادیوە سەرەتان زا ن، گرفتەش ھەر ئانە نیا ھەکە کەراشەنە ، وەلێم کۆمپانیاکاو بازرگانی  گۆش مەدا پی برە دیاری کریایەو فرەتەرش قاتی کەرا ،تا فرەتەر گۆشتەکە بە ڕەنگەی زەریفەو مەنۆوە،تەرسەکێ ئینا چێگەنە ،مادەو نیتریت سەرەتان مارۆ پەی جەسەو بەشەری ئەگەر سەرەمڕە بوەریش،جە حەدو وێش زیاتەر بۆنە، چن تەقەلایوە دریان پەی ئانەی ئی مادە  قەدەغە کریۆ وەلێم سەرش نەگرتەن،  نیتراتو سۆدیومی  دلێ جەسەینە فاڕیۆ پەی "نایتروس ئەماینیەز)ی کە کاریگەری خراپ منیۆرە سەرو جەرگی وپەنکریاسی و سەرەتانشا توش کەرۆ.

ھەرپاسە مادەو (نایترەیت و سۆدیۆمی sodium nitrate ) بەکار مێ وەلێم تەنیا ڕەنگەش مدۆ پەنە ، پیسەو نتراتی دژەئۆکسانو دژە بەکتریا نیا.

حەدو قاتی کەردەی (نتراتی و نایترەیتی) 100 ملگرام پەی یەک کیلۆگۆشتی،جەگرد حالەتێنە مەشۆ جە 200 ملگراما نەترازیۆ، ھەرپاسە حەدو ژەهروای نتراتی پەی جەسەو بەشەری 71 ملگرام /1کگم وەزنەو لاشەی،یانی کەسیوە 65 کیلوێ بۆنە وەرگەو 4.6 گرامێ جە نتراتی مەگیرۆنەو کوشۆش.

چن پەیلواێ تەر ھەنێ ماچا نتراتو سۆدیومی پەی بەدەنی خاسا،چون  گەشەو چن بەکتریایوە مدرنۆ، ھەرپاسە ئی مادە دلێ سەزەینە ھەنو ڕۆژانە خەڵک موەرۆش بەتایبەت 'سپیناخ".

Ø     گۆشتی وەشە کریا  پیکئاماو " دژو ئۆکسان antioxidant  "ی کەرادلیش ( بیوتیل ھیدرۆکسی تولوین ، بیوتیل ھیدرۆکسی ئەنیسول )  تا عەمرو چەربیەکا دریژ کەرۆوە  نازۆخراپیاو حەرام گێڵا، وەلێم چی وەختەنە جە حەدو ویش زیاتەرش کەرانەو گۆش مەدا بە زانیاریە تەندروستیەکا، ئینەیچ فرە خراپا پەی تەندروستی.

Ø     گۆشتی وەشەکریا چنن جۆرێ توخمێ پاریزنای (مواد محافضە) و ڕەنگێ دروسکریێ کەرا دلیش،تا ڕەنگەش پیسەو ڕەنگەو گۆشتی سروشتی مەنۆوە، ڕەنگی دروسکریا تەرسەش فرێنە پەی هانداو دروس بیەو سەرەتانو کۆڵۆنی.

زەرەر و فرە واردەی گۆشتی وەشەکریای:

ئاژانسو جەھانی پەیجۆرو سەرەتانی سەر بە ڕیکوزیاو تەندروستی جەهانین ، جە پەخشنامیوەنە باسش کەردەن کە گۆشتی وەشەکریاو خوگی  بەگرد جۆرەکاشەو یاردی دەرا پەی دروسبیەی سەرەتانی دلۍ جەسەو بەشەرینە ، ھەرپاسە گۆشتی سوری وەشە نەکریا ( گۆشتی تازە ) ئادیچ یۆن جە نونگەکا پەیدا بیەو سەرەتانی، شۆنەو ئانەیچەرە واتەنش واردەی 50 گراما / ڕوانە جە گۆشتی وەشەکریای  تەرسەو دروس بیەو سەرەتانو کۆڵۆنی زیاتەر کەرۆ  بە ڕاژەو %18 ،چنی تەرسەو  پەیدا بیەو سەرەتانو " پرۆستاتی و پەنکریاس"ی.

واردەی زیاتەر جە  100 گراما ڕوانە و گۆشتی سوری تازە " گۆشتو لاو وێما، ھنو گاوی ،مەی،بزە)  یاردەی مدۆ سەرەتان دروس بۆنە ،وەلێم بەڵگێ زانستێی پەی پەشتگیری ئی پەی لوایە کەمتەرێنێ .

ئەگەر  سەرنجە دەیمی ڕاژەو توش بیەو سەرەتانی  بە نونگەو  دوکەڵوسیگاری   %19 ن ، چێگەنە جە دەکەسا  نۆ کەسێشا بە نونگەو  سەرتانو شۆشێوە مرا، وەختەکارێنە  %3  و راژەوسەرەتانی بە نونگەو واردەی گۆشتی وەشە کریاین و گۆشتی سوری تازەین، نزیکەو پەنج حاڵەتێ سەرتانو کۆڵۆنیشا چنەن.

بە نونگەو ئانەی گۆشتی وەشە کریا " سۊڵی و مەکی ، تامو بۆ، دوکەڵ ،مادەی کیمیایی " بەکار ئامان پەی وەش کەردەیش ، ئینە بۆ باعیسو تەرسۍ و کۆمەکو دروسبیەو سەرەتانی، ھەرپاسە گۆشتی تازە و سور ، پەردەو دیمو دلێ ڕێلەخۆی خراپنۆ ، پەیش ھەن سەرتان دروس کەرۆ.

یانی بە کوڵی زەرەرو گۆشتی وەشەکریای  واردەی ئینەن:

Ø     توش بیەی بە سەرەتانوو کۆڵۆنی-کۆمە، پەنکریاسی،جەرگی، گەدێ، مەمە

Ø     خیش و قەلەو بیەی

Ø     توشبیەی بە نەوەشی دڵی، فشارو ونۍ، بەرزەو بیەو ڕادەو کۆلیسترۆڵی و یەرە چەربیەکا دلێ ونێ.

Ø     تامو لەزەت و دلێ گۆشتی وەشەکریای کاریگەری خراپ منیۆرە سەرو ویرو ھۆشو زاڕۆلەی،ئەگەر فرە وەرۆش توشو کەم ویری و گرفتەو زەینێش(زھن) کەرۆ

Ø     توشو نەوەشی شەکرەیت کەرۆنە  بە ھەردوی جۆرەکاشەو

وێ پاریزنای:

پەی ئانەی  توشوو سەرەتانی نەبیمێ،مەشۆ وێما دور دارمی جە واردەو گۆشتی وەشەکریای و گۆشتی سوریچ ، بە جۆرێ ھەتا پەیما کریۆ واردەو گۆشتی وەشەکریای کەم کەرمێ،یام ھەر نەوەرمیش، گۆشتی تازەو سور لانی کەم  مەشۆ  ڕوێ جە 100 گراما زیاتەر نەوەرمێ. یام حەفتێوەنە جە 700 گراما نەترازیۆ،خۆ ئەگەر بتاومێ کەمتەر بوەرمێش ھەر فرە خاسا، ھەرپاسە واردەی میوەی کە ۋیتامین C  سی   ش چنە بۆ فرەخاسا چوون کاریگەری مادە سەرەتان زاکا کەم کەرۆوە.

د.ناجح گوڵپی   پزیشکو ڤێترنەری  15/8/2017  ھەورامان

سەرچەمۍ:

http://www.who.int/features/qa/cancer-red-meat/ar/

https://www.altibbi.com/