شۊتو ھەری

شۊتو ھەری 

( (  donkey milk, ass milk,jenny milk یام شۊتو ماھەرۍ ،مەبەست چا شۊتینە جە ماھەریوە دەسما گنۆ ،ھەری لینی نەک ھەری کۆیی (Equus asinus )، جەدێر زەمانەو بەکار ئامان پەی واردەی و دەرمانو نەوەشی و جوانکاری.

ۋیەردەو بەکار ئاردەو شۊتو ھەری :

قەدیمەتەرین بەکار ئاردەو شۆتو ھەری جەلاو میسریەکاوە بیەن،پەی جوانکاریو ئارایشی و واردەی، ھیپۆکرات تاتەو پزیشکو دەرمانی  ساڵەو (370-460 ) وەلێ زاینی ، باسو کەڵكو خاسەو شۆتیش کەردەن، دماتەریچ چنن زانێوە سەرو کەڵکو شۆتو ھەریشا نویستەن، وەلێم ھەتا سەدەو ژیوایۆ (ڕێنیسانس) ھیچ زانیاریوە تازە سەو شۆتی نەنویسیان، چی سەدەنە زاناو فەرنسی ( جورج لویس لوکلیر  1707-1788  ) پەیجۆریێوە ش سەرو کەڵکو خاسەکاو شۆتی کەرد، دماتەر بولین بۆناپارت واڵۍ ناپلیۆن بۆناپارتی (1780-1825 )  شۆتو ھەریش پەی تەندروستی و زەریفی پۆسیش بەکار ئاوردەن، ھەر جە سەدەو نۆزدەھەمینە دکتر بارو  جە خەسەخانەو  زاڕۆڵانە ، تاقیش کەردەو سەرو زاڕۆلە بێ ئەدایاوە، زاڕۊلەکەی بەرێ لکێ گوانو ماھەرەکێو شۆتەکەیش وەری (1882 زاینی) ، دماتەر جە سەدەو ویسینە،شۆتو ھەری ورەشیان پەی ئا زاڕۆلا ھەتیمی کەوتێنێ و بێ ئەڎالێ بیێنێ، ھەرپاسە پەی چارەسەرو ئا زاڕۊڵا کە حەساسیەتشا ھەن بەشۆتو ئەڎیشا، پەی چارسەرو نەوەشی و پیری، ئتر دماو ئانەی فرەو وەلاتا  وەی کەردەی ھەری  دلێ کێڵگەینە  بە فرەی وەڵا بیۆ ( ئیتالیا، ئەڵمانیا،بەلجیکا سویسرا...ھتد ).

چ وەخت شۊتو ھەری  دۆشی؟:

ماھەرە سالێنە یەک جار فاڵ گێرۊ، ئاورە بۊ ،وەھارێنە، یەک بەچکەش بۆ،(ھۆریەڵ) ماوەو ئاوریش (11-14 ) مانگێن، بەرھەم ئاردەو شۆتو ھەری فرە جیان جە ئاژەڵەکا تەری، چون تواناو گوانو ھەری فرە کەما ،ڕوێ (2.5 لتر) شۆت مڎۆ، چی بڕە شۆتیە کوچێش پەی ھۆریەلەکەیش بۆ، دۆشتەو شۆتو ماھەرێ مەشۆ  دووێ تا یەرێ سەعاتێ دماو شۊت واردەو ھۆریەڵەکەی بۊ یانی ھەتا ھۆریەڵەکەش نەکەرینە  شۆت مەڎۆ ، ئادیچ  (20-90 ڕوێ ) دماو پەیدا بیەو ھۆریەڵەکەی، دەس کریۊ بە دۆشتەیش،یانی لانو کەمی مەشۆ ھۆریەڵەکە نزیکەو مانگێ بەتەنیا شۊتەکەو ئەڎێش بوەرۊ ،بە پاو زیادو کەمی شۆتەکەی وەختەکە فاڕیۆ، ڕوێ یەری جار ماھەرکێ دۆشیۊ، ھەرجارێ (0.5 -1.5 لتر)  شۆت مڎۊ، ھەتا (6-7 مانگێ ) دۆشتەی سەرەمڕەن، زیادو کەمی شۆتو ماھەرێ گنۆ سەرو  جۊرو ڕەگەزی، ماھەرەی چامنێ ھەنە خاسەنەو شۊتی فرە مڎۆ،  واردەی عالو وەی کەردەی خاس، کێڵگەو  وەی کەردەو ماھەرێ پەی زای، فرە کەم  ماھەرێش چنەنێ،وەلێ پەی بەرھەموو شۆتی ماھەرێ فریش چنەنێ، گەورەتەرین کێڵگەو وەی کەردەو ماھەرێ ئینا ئیتالیا کە 800 ماھەریش چنەنێ.

پێکئاماو شۊتو ھەری و چنی ئاژەڵەکا تەری:

بە پاو ئی زانیاریا وارۆ منیەوشارە ،شۆتو ھەری فرە ئەو شۆتو بەشەری مشۆ ،ھەتا شۊتو گاوێ و بزێ و مەیێ، بڕەو  " قەننو لاکتۆزی،پڕۆتین و مادەو بوڵێ و PH"  نزیکێنێ جە یۆی، وەلێم شۆتو ھەری چەربیش فرە کەما، کەمێ لاکتۆزیچش فرەتەرا و شیرین چکا، پۆکەی وەختێ مداش بەزاڕۊڵەی بڕێ چەربی درەختیش قاتی کەرا بە ڕاڎەو (4 مللتر چەربی پەی 100 مللتر شۊت) ھەتا ھازی تەمامە بڎۆ بە زاڕۆی، ھەرپاسە PH وشۆتو ھەری و بەشەری  پێسەن یۆی:

( Ph  : یانی ڕادەو تشو تفتی ، ماهەرە : 7-7.2 ،  ماینە  7.18 .. بەشەر -ژەنی   7-7.5  ،،گاوە 6.6-6.8 )

(پڕۆتین گرام/100گرام  ،،ماهەرە 1.5-1.8 ،،ماینە  1.5-2.8 ،،بەشەر  0.9 -1.7 ،،گاوە 3.1-3.8  )

( چەربی گرام/100گرام  ،،ماهەرە  0.3-1.8 ،، ماینە  0.5 -2 ،، بەشەر  3.5-4 ،،گاوە  3.5-3.9 )

( لاکتۆز  گرام/100گرام ماهەرە  5.8 -7.4 ،، ماینە 5.8 -7 ،، بەشەر  6.3- 7 ،،گاوە 4.4 -4.9 )

ئەگەر سەرنجە دەیمێ پڕۆتینو  شۆتو ماهەرێ بەتایبە تشە ئەمینیەکێ  amino acids  فرە نزیکێنێ جە هنو بەشەریوە، وەلێم هنو گاوێ فرە بەرزتەرەن جە هەردوی ،ھەرپاسە بڕەو لاکتۆزی  و کانزا و ئۆمیگا 3 ، چەربی تش ،نزیکێنێ جەیۆیوە.

زیننە چالاکی شۊتو ماھەرێ:

دلێ شۊتو ماھەرێنە چن پڕۆتینێوە ھەنێ ھەکە فرە چالاکێنی  دژو میکرۆبینێ (لایسۆزیم و لاکتۆفرین  lysozyme ،lactoferrin ) لاکتۆفرین  ژیوای ئاجۆرە بەکتریایە مدرنۊ کە مادەو ئاسنی iron بەکار مارۆ  دلێ ڕێڵەخۆینە، پێسەو ( بەکتریاو کۆلیفۆرمی  coliforms و  زیننە تاک خانەو کەڕێ  yeast ) ، پرۆتینو لایسۆزیمی بە بڕێ فرەتەر ھەن (1-4 ملگرامێ/ مل شۊت) ،وەلێم شۊتو ژەنێنە 0.12 ملگرام/ مل چەنەن ،فرەکەما، ھەرپاسە دلێ شۊتو گاوێ و بزێنە ھەر فرەکەما، لایسۆزیم فرە وەرگەو گەرمای، ئاڵنگاری تشو گەدەی کەرۆ ھەرپاسە ئەنزیمو پرۆتیەسی کارش وەنە مەکەرۊ، ئینەیچ بۆ بایسو زیاتەر کەردەو  جوابو وەرگە گرتەو(مناعە ) ڕێڵەخۆی.

پەیجۆریەکا بەر وستەن شۊتو ماھەرێ دووسەد ئننەو شۆتو گاوێ دژە میکرۆبا، پاسەنە واچمێ شۆتو ماھەرۍ میکرۆبش دلێنە مەژیۋۆ.

 بڕەو مادەوھۆرمونو گەشەکەردەی " لیپتین leptin "دلێ شۊتو ماھەرێ، عەینەن ھنو بەشەری (3.35 -5.32 نانوگرام/ مل ) ھەرپاسە هۆرمۆنو  گریلاین ghrelin  و ترای ئایۆدۆسایرۆنین triiodothyronine  دلێ شۊتو بەشەرینە هەنێ، شۆتی بەستەو ماهەرێچەنە هەنێ، ئی مادێ  وەرپەرسێنێ جە  ڕێکوستەی  واردەی ،میتاپۆلیزمی ،و حاڵەتو بەڎەنو زاڕۆڵەی.

واردەو شۊتو هەرۍ:

ماھەرە پەی ماوەو (6-7) مانگا  یام زیاتەری شۆتش چەنەن،دماو زای  ماوەو مانگێ تا یەرێ مانگێش پەی ھۆریەڵەکەیش بۆ  ئەویتەریچش ساحیبەکەش دۆشۆش و ورەشۆس، ماھەرە یەرێ سالێ جارێ فاڵ گێڕۊ چون ماوەو ئاوریش (11-14 ) مانگێ خواینۆ،ماوێوەیچ پەی وەی کەردەی ھۆریەلەکەیچ ،ئتر دیر گنۆ یاۆوە یەرێ سالێ جارێ .

شۆتو ھەری فرە کەم حەساسیەتو(ئاڵۊش-خارشت ) سلامەتا پەی زاڕۆڵا،  سەدەنە نەوەدو زاڕۆڵا شۊتو ھەریشا پەنە گنۆ ،بەتایبە ئا زاڕۆلێ ھەکە حەساسیەتو خۆراسیشا ھەنە چنی شۆتو گاوێ،یام ھەر واردیوە تەر جە ماوەو عەمریشانە ھەتا یەرێ ساڵێ.

شۊتو ماھەرێ و ماینێ بەجۆرێ تشناش پەی وەشکەردەو جۆرە  مەشروبی،  پەنەش ماچا (کۆمیس) جە ئاسیاو مەنگۆلیانە  بە مەشروبێ(واردەیۆ) نیشتمانیش مزاناو ،چل نەوەشیێ پڕنۊ، چنی ئانەیچ شۆتو ماینی بە خامی موەرا.

پەنیرەو شۊتوھەری  پنەش ماچا ( pule ) : فرە گرانەنە چون  پانزە ماهەرێ ئینجا 5 لترێ شۆت مڎا، ھەرپاسە شۆتو ماھەرێ چەربیش کەما ، سەد لترێ شۊت ئینجا یەک کیلۆ پەنیرە مڎۆ، نرخەو یەک کیلۆ پەنیرێ جە وەڵاتو  سربستانی (بوسنە وھرسک )  (800-1000 یۆر) ن و گرانتەریچ  بازێ کێڵگێ نیم کیلۆ پەنیرەو ماھەرێ بە (1000 ھەزار دۆلارێ)  ورەشا ، بۆنەو ئانەیەو فرەوشۊتو ھەری پەی جوانکاریو نەوەشی پۆسی بەکار مێ ،ئتر پەی واردەی کەما و گرانا ، ماھەرە لانی کەم ڕوێ نیم تا یەک لتر شۆت مڎۆ ئادیچ جە ماوەو شش تا حەوت مانگا دۆشتەیشەنە ، گاوە  30 کەڕەتۍ زیاتەر شۆت مڎۆ جە ماھەری، وەلێم  شۆتو ماھەرێ گرانتەرا، پەی نمونەی جە قوبرسنە یەک لتر شۆتو ماھەرێ بە 24 یۆرن ،وەڵاتا تەری ئەوروپای گرانتەرا یاۋۆ 40 یۆرۆ، وەلێ شۆتو گاوی  ئەوپەڕەکەش مەیاۋۆ دۊلاریوە ھەڵای کەمتەریچا فرەو وەڵاتا سەرزەمینیە.

وەڵاتو تورکیای فرە ھەمیەت مدا بە وەی کەردەو ماھەرێ دلێ کێڵگەیەنە،ئیسا بیەن بەدەولەتێ بەرھەم ئاوەرو شۆتی سەروحاسو جەھانینە، تازەگی شۆتو ماھەریش کیاستەن پەی قەتەری بە (170 ڕیاڵێ سعودی)

ئیسا بازیوە جە گەمەکەرە جیھانیەکا شۆتو ماھەرێ مورا پەی ئانەی فرەتەر گورجو گۊڵو جمو جوڵکەرێ با، ھەرپاسە جە سویسرانە شۊتو ماھەرێ کەرا دلێ نەستەلەو چوکلیتا و نرخەشا فرە گرانەنە و تامشا فرە وەشا.

شۊتو ماھەرێ و جوانکاری:cosmetic use

بەکار ئاردەو شۊتو ماھەرێ پەی جوانکاری ویەرێنوە دوورش ھەن، کلیوپاترا مەلیکەو میسری قەڎیمی ھەمیشە حمامو شۆتیش کەردەن تا پۆسو بەدەنیش بەجوانی و گەنجی مەنۆوە، پەی ئینەیچ  ماھەرگەلێش بیەن نزیکەو 700 ماھەرا بیێنێ، تا حەوزێ شۆت بەرھەم بارا پەی حمام کەردەیش گڕڎ ڕوێ.

ژەنەی دووەمەو ئیمراتۆرو ڕۆمانیا  (بوبایا سابینا) ساڵەو (30-65  وەڵێ زاینی) ھەمیشە ویش بە شۆتو ھەرێ شتەن،جە سەفەرەکاشەنە ماھەر گەلەکەی وزێ را چنی وێش تا جە وێشتەی بە شۆتی بێ بەشە نەبۆ، وەڵتەریچ باسو واڵەکێ ناپلیۆنیما کەردە (بولین بۆناپارت 1780-1825 زاینی ) حمامو شۊتو ھەریش کەردەن تا پۆسش پارێزنۆ، شۆتو ھەری پۆس چەرمەکەرۆوە، چڕچێش نمازۊ، گەنجش کەرۆوە.

چنن ساڵێ ویەردەنە شۊتو ھەری پیسەو مادە سروشتیەکا جە ویارو جوانکارینە بەکار ئامانو ھەمیەتێ فرەتەرش دریان پنە، چن پەیجۆرێوە زانستیەن بەرکەوتەن کە شۊتی وشکریاو ھەری (lyophilized ) جە کرێمو جوانکارینە بەکار مێ، گردو مادەکاش دلێنە مەنا (پڕۆتین و کانزا،ۋیتامین، چەربی تش،ئەنزیمی چالاک،ۋیتامین c ماھەرێ چوار ئننەو ھنوگاوێن) پەوکای  ئیسپات بیەن کریمێکە شۆتو ھەریش چنە بۆ فرە کەلكش ھەن پەی پاریزنای پۆسو چڕوجەمی و بەڎەنی،ھەردەم بە سافی و تەڕی و چەرمەیی گەشو کریاوە  مازۆشەو، ئیسەیچ شۊتو ھەری چنی فرەو سابونەکا و کرێمەکا جوانکاری بەکار مارا و سەرەمڕەن.

شۊتو ماھەرێ بە دووێ جۆرێ بەکار مێ ( شۊتی خام، یانی تازەو گەرم یەکسەر دماو دۆشتەی بەکار مێ، شۊتی پاستیریزە کریا ھەکە پەی ماوێوە درێژی مەنۆوەو بەکار مێ )،ئینە جیان جە شۆتی وشکی.

شۊتی وشک وھەرۍ  (lyophilized ) ئی جۆرە  شۆتە بە بەستەی (بیای) وەشکریۆ چنی ئانەی گردو مادە چالاکەکا و پێکئاماکا شۆتی بەسڵامەتی دلێشەنە مەناوە  تام و ڕەنگش مەفاڕیەو، ئاوەو دلێ شۆتەکەی بە کردەو (sublimation ) لابەرا ئتر شۆتەکە وشک بۆوە، شۊتی وشک کریا ھەتا دووێ سالێ متاۋی ھۆرش گێڕی و بەکارش باری، ئی جۆرە وشک  کەردەیە جیان جە  شۊتو وشکوگاوی ھەکە کەراش قتوە  پەی مەسرەفو بەشەری، چون ڕاو وشکەردەیش جیان بە گەرما کەراش و فرەو ۋیتامینو کانزاکا دلێنە مشاو  مادەێوە پاریزنەرش کەرانە تا دێر خراپیەو، وەلێم شۆتو وشکو  ھەری بە بیای ھەرگیز مادەی پاریزنەرش مەکەرانە و ھەروەخت گەرەکت بۆ بەئاوی تەڕش کەریوەو  بەکار مێ یان موریۊ.

ھەڵبەت شۊتو وشکو ھەری تەنیا ئیتالیانە وزیان بازاڕ ،کەمتەریچ ئەوروپانە دەس گنۆ،ئننا ھیچ یاگێ تەرەنە نیا.

شۊتوھەری پەی دەرمانو چارەسەری:

وەڵتەر باسو کەڵکو شۊتو ھەریما کەردەن  پەی جوانکاریو پارێزنای پۆسی ، فرێوە جە نەوەشیەکا پۆسی چارەسەر کەرۆ (ئەکزیماeczema  ، پسۆریاسس psoriasis   ) پسۆریاسس جۆرە نەوەشیەوەن توشو پۆسی مێ هەروێشەو ڕوش بۆنەو زیاد کەرۆ.

پەی چارەسەرو نەوەشی تەنگە نەفەسی (asthma ) ، شۆنەو ئانەیچەرە بەرکەوتەن هەکە نمازۆ ونبەرەکێ  ڕەقێ با و فشارو  سەکتەو دڵی دوور وزۆوە.

پێسەو واردیوە خاسی پەی زاڕۆڵا هەکە هەستیاریشا هەن بە شۆتو گاوێ یام ئەداشا شۆتش نیا ،یام هەتیمێنی، بەرکەوتەن شؤتو هەری تامش وەشا و بۆسار نیا و چەربیش کەما.

دکتۆرو قەڎیمو یۆنانی (ھیپۆکرات) شۊتو ھەریش پەی نەوەشی( گرفتەکاو جەرگی، نەوەشی عفونی و ھەوکەردەی، زەھراوی بیەی،  ونەو لوت فشیای ، واداری و  ئێش و جمگەکا و زەنگۆڵ ئێشای، پەی وەزنارەی یاوی، پەی سەردا بەردەی، زەردۆیی ).

جە ویرو منەنە ژنیەنم وشۆتو ھەریشا  جەدەگاو وێمانە بەکار ئاردەن پەی زاڕۆڵەی پە چارەسەرو باژیڵەیو ئێشو ئازارو دلێ لەمیش، پەی (سورێجێ و دڕکەو مێکوتەی) ھەکە دوێ نەوەشێێ ۋایرۆسینێ.

کەسیوە ھەن  وەی کێڵگێوە  ماھەران جە قوبرس، ئی کابرا عەمرش 54 ساڵێن، سەرەمڕە شۆتو ماھەرکاش بە خامی واردەن  ئیسا ئەجۆ چواردەساڵەن ئننە چالاکی و قەوەتو زەریفیش پۆوە دیارا، یانی شۆتو ھەری پیری نمازۊ.

ئیسا جە بەریتانیا خۆڵک وردەوردەی وێش دوردارۆ جە شۊتو گاوێ،چون حەساسیەت دارا،  نزیکەو %2-%6 و بەشەری  ھەستیاریش ھەن پەی شۊتو گاوێ، کۊشا شۊتو ھەری بوەرا، چون جە گردو شۊتەکا تەری خاستەرا جە ھنو بزێ و مەیێ و تا وشتریچ.

دما قسە:

ئەوسا وەڵاتو وێما پەڕ بێ ھەرو ماھەر، وەلێم ئیساتێ فرەکەم بیەنەو ، پاسە بزانو گرد بە قاچاخی بریا پەی تورکیای و دلێ کێڵگەو ماھەر وەی کەردەینە  پەی شۊتی نیگاداریشا کەرا، جاران نرخەو ماھەرێ جە تورکیا  200 لیرێ تورکی بێ وەلێم ئیسا بیەن بە 1000 لیرێ .

 جاران شۆتو ماھەرێ جە ھەورامان  پێسەو دەرمانی بەکار ئامان  نەک پێسەو  خۊراسو خۆڵکی ، پەی وەیکەردەو زاڕۆڵا، پەی باژیڵەو زاڕۆڵا، پەی مارانگازی، پەی نەوەشی سوریجی و و درکەو مێکوتەی، خۆڵکی چامنەیچ بیەن گاوە یام مەی و بزش نەبیەن، ناعێلاجیێنە شۊتو ماھەریشا کەردەن ماس، نەزانانشا فرە عالا، واردەنشا،چننەھا حکایەتی سەرو ماسو و شۆتو ھەری ھەنێ دلێ خۆڵكینە، تائیسەیچ دلێ خۆڵکو وێمانە باسو شۆتو ھەری کەری خەریکا ڕشیۆوە.

واتەو وەڵینا سەرو هەری:   قەدیمیا واتەن

( هەرەکەوە لوا بەغڎا مەبۆ بە ھەسەرە،  ھەری دێز حەزبە  مەردەی وێشو زەرەرو ساحیبیش کەرۆ، ئەجۆ ماھەرەو تفەنگ چیانە، بارو ھەری تفەنگێ با حەر وەرگ وەرۆش، ئەجۆ ھەر دلێ چۊننەرانە بەرکەرۆ، ھەرو کۆگەینی،  خۆ شۆتو ھەریم  نەواردەن ، ھەرە مەمرە وەھارا چوزەکەما دیارا، ھەر لوانو ڕزەنیش بەردێنە، ھەری گول سەرچەمەو ئاوی وەرۆوە ، ماهەرەکێش پەنە مگاو شایەتمانش پنە مارا)

د.ناجح گوڵپی 24/8/2017 ھەورامان

سەرچەمەکۍ:

http://www.health.com/nutrition/donkey-milk

http://www.dailymail.co.uk/health/article-2887306/Could-DONKEY-MILK-elixir-life.html

وتاریوە وێم ( شیر..جۆرەکانی شیر ) بەسۆرانی