زەنگەنە

زەنگەنە:

ویەردەو زەنگەنەی :

ئێلێ گەورەن،نیشتگای ئەسڵیشا بەینو کرماشانیو (مایدەشت ) هەتا مەرزو ئێراقی بیەن، ئیسا زەنگنە جە وەلاتو ئیرانینە جە ماهیدەشتو سنقر کولیایی نیشتە جانی،هەرپاسە جە ئوستانو هەمەدانی وئیلامی و مهران وشارسانو مەلایر ی و ئوستان و خوزستانی وئوستان وفارسی و شارەسانو بوشەهری مژیوا.

زەمانو نادرشای یەرێ تایفی ئیلو زەنگەنەی دوورۍ وزیێوە و بە زۆر بارشا کەردێ پەی ناوچەو جانکی -بەختیاری،ئیتر وردە وردەی دلێ ئێلو بەختیارینە تاڤیێوە، هەرپاسە زەمانو سەفویەکانە بازێ تەر جە خانەوادەکا زەنگنەی جە کرماشانەوە بارشا کەردێ پەی ئوستانو فارسی.

شێخ عەلی خانو زەنگەنەی فرە دەسەڵاتدارو ساحیب مڵک بیەن،جە کرماشانو دەورو وەرشەنە هەتا یاڤۆ هەمەدانیچ ، دماتەر فرەو موڵکەکاش دابەشو خەڵکی تەری و دەسەلاتی سیاسی کریان، جە ساڵەکا (1098-1110 ی قەمەری ). بۆنەو ئانەیۆ  ئێلو زەنگنەی  وەرپڕ و ئیرانیوە و کرماشانیوە دەسەلاتی تەمامشا بیەن، چنن جارێ بەهامکاری سوپاو شاعەباسی دووەمی پەلامارەو عوسمانیەکشا مارێنەو تا خانەقی ڕاوەشا نیێنێ.

سەروەختو دەسەلاتو شاعەباسی دووەمی ،حسین عەلی خانو زەنگەنەی جە ساڵەو (1076-1086 کۆچی قەمەری )( 1665-1675 زاینی )  کریان بە قایمقامو دەسەلات دار و کرماشانی و ماوەو دە سالا زیاتەر حوکمش کەردەن، حسین حەلی خان  نویسەریچ بیەن بەزوانی عەرەبی چنن بەرهەمێش هەنێ،بەفارسیچ تەفسیرو قورئانیش کەردەن، ماوە ژیواشەنە فرە کۆمەک و زانستی و خۆننەواریش کەردەن، تائیسەیچ ئاسەوارو مەدرەسیوە کە حسین عەلی خانی وەشکەردەن نزیک شارو بەهبەهانی و دەگاو خێرئابادی  مەنەن.

ئێلو زەنگەنەی چنی لوڕەکا هامشانو سەفەویەکا دژ و ئۆسمانیەکا جەنگشا کەردەن.

ئێلو زەنگەنەی  گەرمیانو کویسانشا کەردەن، جەگەرمەسیرۆ  لوێنێ پەی کویسانی،پەی حەیوان لەوەڕنای ، ئاژەلەکەشا فرەش  مەی بیێنەو کەمێ بزێ، کەمتەر گاوەشا وەی کەردینە ( مەیەی  زەندی) شا واتێنە ،هەڵبەت دەشتەو زەهاوی لوێنێ پەی سەنغورو کولیای،ئازەمانە گر ئێل و هۆزێ کوێسانی تایبەتو وێشا بیەن،فرەو وەختی جەنگو گرفت دروس بیەن سەرو لەوەڕی، بەتایبەت چنی باجەلانەکا،وەلێم ئێلو  وەندی چنی ئیلو زەنگنەی فرە بەینشا وەش بیەن فرەو گەرمیانو کوێسان کەردەیشاو بازاڕو زیندەگیشا پیوەرە بیەن.

بە نونگەو جەنگو جڵبەی ناوچەکەنە  بەینو ئێلەکانە،وردە وردەی ئیلو زەنگنەی هەسارەو ڕۆشنایش کز بی و ئێلێ تەرێ پەیدا بیی، دروس بیەو شارەکا و فاڕیای ژیوای پاسەش کەرد هەکە ئیلو زەنگنەی و  وەندی با بەیەکەم ئاوەدان کەرێ شارو کرماشانی،یانی زەنگنەو وند بناغەو کرماشانیشا نیان.دماتەر ئێلەکێ تەریچ لوێنی ئاشارە.

بە درێژایی ویەرینو کۆنو ئێرانی هەتا یاڤۆ ئیسە ئێلو زەنگنەی و کەسایەتی زەنگنەی ڕۆڵشا بیەن جە دەسەلاتو راوەبەردەی وەڵاتینە جە گردو سەردەمەکانە.

زنگنە کا ئیرانی پەیڕەو ئاینوئیسلامی مەزهەبو شیعەی کەرا، وەلێم فرێوەیچاشا  هەڵای ئینێ سەرو ئاینو کۆنو باوانیشا یارسان، هەتا ئیسەیچ پاریزنانشاو پەیڕەوش کەرا،  زەنگەناکا هەریمو کوردەسانی  سوننە مەزەبێنی وەلێ هنەکا دەرو بەرو خانەقی ودیالەی شێعە مەزەبینی .

سەفەویەکی چەمیشا وڵکەوتەو گەورەیی زەنگەنەکا نەوینێ ،فرە پەنەش ناڕەحەتێ بینی، پۆکای جەنگشا چنی کەردێ و ئەمارەتەکەشا وڕنێ ،ئیتر بەشێ جە زەنگنەکا ڕوەشا کەردێنە  گەرمیان جە پانیشتو کوردسانیو  دەگاو قەیتول یشا کەردێنە پایتەختو وێشا بە پشتیوانی میرسمایل و زەنگەنەی  ئەمارەتێ تەرشا پەی وێشا مەرزنانەرە جەساڵەو 1578 زاینی، ماوەو چل ساڵا حوکمرانیشا کەردەن ،دەوروبەرو قادرکەرەمی و ئاوەسپی  دەسەلاتشا بیەن ، یانی  جە وەرکەوتو کوردسانی و فرەو ئیرانی هۆزو زەنگەنەی هەنی، و جە پانیشتو کوردەسانیچ بێجگە گەرمیانی فرەو شارەکانە ژیوا( کەرکوک،ھەولیر،سلێمانی،بەغدا )، هەتا  دماو وڕای ئەمارەتەکەیشا ،یاوێنی  کوردسان و تورکیای و ئەفگانستان و بەلوچستان.

 زوانو زەنگنەی : ئی ئێلە بە زوانی گؤرانی(ھەورامی) قسێ مکەرا، (زوانی ماچۆ) هەر پیسەو  هەورامی و شەبەکی و باجەلانی،وەلێ ئیسە تەنیا یانەنە و ژەنو پیای پیر قسیش پەنە کەراو  زاڕؤلەکیشا  نمەتاوا پی زوانیە  دوا،یانی لەھجەکەشا ئینا خەتەرو فۆتیاینە.

چوار دەگێ زەنگنەی ئینای بنارو کەش و "زەرتک" ی جە پاریزگاو موسڵی .وەچن یاگیوە تەریچ هەنێ نزیکەو سێنزە هەزار کەسی بانە جا سنورەنە، کە سەردەمو جەنگ و داعشی فرەشا ئاوارەو شارو دهۆکی و هەولێری هەرێمو کوردەسانی بیێنێ ( بە پاو بەرنامیوە تەلەفزیۆنی ڕووداوی چنی ئاوارەکا کەمپو خازری کە جە زەنگنەکا بێنی).

د.ناجح گوڵپی 10/7/207

سەرچەمەکێ:

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%DB%8C%D9%84_%D8%B2%D9%86%DA%AF%D9%86%D9%87

http://amir-hosein-zangeneh-manesh.mihanblog.com/post/17