جینۆساید (گەل کوشتەی)

جینۆساید  (گەل کوشتەی) :

پێناسە جینۆسایدی یان گەلکوشتەی چێشا؟ گەل کوشتەی یانی هەرکردەوێ کە بەنیازو دلێنەبەردەی وفۆتنای  گرد یان بەشێ جەنەتەوێوە، یا ڕەگەزێ،گروپێ ئەتنی،یان ئاینی ئەنجام دریۆ( genocide ) جینۆساید  واچێ لاتینیەنە ،جە دوێ واچا  جینgen  بەماناو ڕەگەز ی مێ، یان یەکەو دروس بیەوە بەشەری،،سایدcide بەماناو قڕ کەردەی ،کوشتەی و دلێنەبەردەی.( گەل: بەهەورامیانە  ماناو  کۆمەڵ ی مدۆ ،نەک میللەت)

پێناسەو نەتەوە یەکگرتوەکا پەی  جینۆسایدی-گەلکوشتەی

هەوڵ و تەقەلای بەپلان و بەرنامەن جەلایەنو دەسەڵاتێوە یان دەوڵەتێوە پەی دلێنەبەردەو گەلێ تەری کەپێوەرە ژیوا، ئەگەر دلێنە نەبەرۆش بۆ بە بایسو  مەتەرسی و خەتەری سەرو بیەی دەسەڵاتو وێش

پەی نمونەی ماچمێ ئەنفال گەلکوشتەیا(جینۆسایدا) : یانی سەلەمیان کەئیراق پەی نیازو مەبەستو تایبەتی وێش  گەل و کوردیش دلێنەبەردەن،کە لادەگا نشینەکێ کوردسانیش گرتێ و بەزیندەیی کەردێش چێرو خوڵێوە،کە بەشێ گرنگ وفرێ بێنێ جەنەتەوەو کوردی،پی شێوە تاوانێ گەورێ و تەرسانکەش کەردە دەرهەق بە گەل وکوردی، هەرپاسە کیمیا واران کەردەی هەڵەبجەی و دەگا نشینەکا تەری کوردسانی  بە دەس و ڕژێمی  مەرامش بێ و بەرنامەش بێ پەی کوشتەی بە کۆمەڵی خەڵکێ فرەی، تا کوردی دلێنە بەرۆ و نازۆش .

کۆمەڵکوشتەی ،ڕەشەکوژی،قڕکەردەی، یا گەلکوشتەی؟

کۆمەڵکوشتەی،ڕەشەکوژی یا قڕکەردەی تایبەتمەندی گەلکوشتەینێ( جینۆسایدینێ)،بەلام ماناو ڕاسەوخۆ و گەلکوشتەی مەدا،چونکە گرد کۆمەڵ کوشیێوە یا قڕکەردەی گەل کوشتەی نیا،،،،کە ماچمێ یان واچا کۆمەڵکوشتەی یان قڕ کەردەی،مەزانمێ مەبەست چێشا ،ئایا پاکتاوی ڕەگەزین پێسە تاوانو دژ بەمرۆڤایەتین،یان کوشتارێ بەکۆمەڵا بەهۆکارو کۆمەلایەتین،یان کوشتارێن هۆکارش دیار نیا.....هەرپاسە کۆمەڵكوشتەی کریۆ کوشتەی پەنج تا دە کەسێ یا سەد یا هەزار کەسێ بۆ جە ڕوداوێ تەریک و نادیارەنەبۆ،،،ئی کۆمەڵکوشتەیە مەلۆ خانەو تاوان و گەل کوشتەی وە،،پەی نمونەی کوشتەو 250 کەسا بەهۆو تەقنایۆ بۆمبێوی وێ کوشیوە،کۆمەڵکوشیو قڕکەردەی خەڵكین چا یاگێنە،بەلام گەل کوشتەی(جینۆساید) نیا. یانی چێگەنە مەبەستو نیازو کۆمەلکوشتەکەی نەسەلەمیان کە تایبەت بۆ و پلانو بەرنامەش بیەبۆ،مەزانمێ مەبەستو کوشتارەکەی دلینەبەردەی بەشێ گرنگ و خەلکی دەسنیشان کریا ی بیەن یان نا،هەرپاسە پەی چێشی ئاخەڵکە کریان ئامانج،یان ئی خەڵکە کە کریان ئامانج پەی کوشتەی  فرە گرنگو ژمارەشا فرەن کە بانە بایسو خەتەری ،،،،،،،وەرو ئانەی کۆمەڵکوشتەی  وقڕکەردەی چەمکێ  وەر وەڵان ماناو واتای فرێ مدۆ دەسۆ

بەلام کە ماچمێ گەلکوشتەی(جینۆساید) یەک دنە گومان نیا و ماناکیش دیارەنە ئادیچ  (تاوان و دلێنەبەردەی  گروپێ یان خەڵکێ دیاری کریا کە نەتەوە و ڕەگەز و ئاینش جیابۆ جە نەتەوەی سەردەسەی ودەسەلات داری، وەرو ئانەی من پێسە  کەسێ چالاکوان  یان دلسۆزو بوارو جینۆسایدی ماچو مەشۆ  کەلیمێ جینۆسایدی بەکار بارمێ جیاتی گەلکوشتەی، کە واچیوە جەهانینە و گردو نەتەوەکا و دەوڵەتەکا سەر زەمینی ئی واچێ بەکار مارا، جەزوانی عەرەبینە (الابادە الجماعیە ) بەکار مارا،پۆکەی بە سۆرانی بیەن بە کۆمەڵکوژی  و بەهەورامیچ ( گەل کوشی) یان گەل کوشتەی، هەرپاسە بە فارسی  پەنەش ماچا (نسل کوشی)  کە ماناو  وەچەکوشی  یان نەوە کوشی، مدۆ، بەڵام پەڕ ماناو  تاوانەکێ نیا، بەلام جینۆسایدەکە  گردی گێرۆوە.

بازێ کردەوێ هەنێ کەسیچ مەکوشیۆ بەلام کە ورد بیۆ چەنەش بۆ بە  جینۆساید،پەی نمونەی، دەسەلاتێ گەرەکشا،نازۆ میلەتێ  یان زوانێ تەر کە ئینا چێر دەسەنە  زاوزێ و زاڕۆڵێشا با، بێ دزیۆ جۆرە دەرمانێشا مدۆنە و گرد نەزۆکێ بەر مشا،پی شێوە ژیانشا مدرۆ،دماو ماوێ ئی میلەتە دلێنە مشۆ بە شێنەی، کەسیچ شکەش مەلۆ پەیش کە بەبەرنامە کریان، پۆکەی ماچمێ واچەو  جینۆساید  فرە گونجیان پەی باسەکەیما، یان کۆچ پەنە کەردەی خەڵکی جە مەنتقێنە  پەی مەنتەقێ تەری ،بەنیازو تاونایۆ زوانەکەیش یان نەتەوەکەیش،دلێ بۆتەو نەتەوەی سەردەسینە ئینەچ ملۆ خانەو جینۆسایدی، نەتەوە کوردی جە کوردسانەنە توشو جینۆسایدی بیەن لاو نەتەوە سەردەسەکا  فارس و عەرەب و تورکی وە ،نمونە تەعریب کەردەی کوردسانی ، فاریاۆ کوردەکا قەلاو دمدمی پەی خۆراسانی جەلاو شا عەباسی سەفەویۆ،ئینە مەبەست دلێنە بەردەی زوان و نەتەوەو کوردی بیەن،رەنگا کەسیچشا نەکوشتەبۆ.

فەرماودێ چەنی پیناسە و بڕێ جە شارەزایا بوارو جینۆسایدی:

ئیسرایل چەرنیisrael w.charny   ماچۆ:  کوشتە و بەکۆمەڵی ژمارێ دیاری کریا و کۆمەلە ئیناسانێ بێ بەرگری کە جە وەختو جەنگینە نەبا،،ملۆ خانەوجینۆساید یۆ

ئیرڤینگ لویس هۆرڤیتزirving Louis horowitz : ماچۆ..جینۆساید (گەلکوشتەی) یانی دلێنەبەردەی و وردوخاش کەردەی بەسسیستمی   کۆمەلە خەڵکێ بێتاوانین جەلایەنو دەزگا بیرۆکراتەکاوە

پیتەردرۆست Pieter Drost    ماچۆ: جینۆساید (گەلکوشتەی) یانی دلێنەبەردە وفۆتنای بە ئاگایانە وبەبەرنامە وئینسانەکان  وەرو بەئەندام بیەیەشا جە  کۆمەڵگێوەنە ( حیزبێ یان ڕێکخراوێنە...)

هەنری هەتنباخHenry R.huttenbach ماچۆ: جینۆساید  یانی هەر کردەوێ کە هەڕەشێ با سەرو بیەی یان مەنەیۆ گروپێ،،،یانی هەڕەشێ و خەتەر پەی دلینەبەردەی گروپێ

ستیڤن کاتزStevn Lkatz:  ماچۆ تەنیا وەختێ جینۆساید  ئینا ئارانە ،کە نیازو دلێنەبەردەی گروپێ بۆ

دەوڵەت و عیراقی ساڵەو 1959 واژۆش سەرو پەیماننامە وقەدەخەکردەی تاوانەو جینۆسایدی  کەردێنە کە ساڵە و1948 جەلایەن و نەتەوە یۆگرتەکاوە بەرشیەن،نەک هەر عراق بەڵکو چندین دەولەتێ تەریچ ،بەلام جەهەمان کاتەنە تاوانەو جینۆساید و تاوانە دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانە و جەنگی ئەنجامە مدا  پەی مەنەیۆ سەرو کورسی دەسەلاتیوە .

تاوانەو  جینۆسایدی گەورەترین تاوانەنە سەزەمینەنە،یانی تاوانێ جیهانیەنە،دادگای تایبەتش پەی دروس کریۆ سەروئاستو جیهانی ،یانی نەتەوە یۆگرتەکا بەشدارێ با بە دروسکەردەی دادگای و دابین کەردەی دادوەری شارەزای، هەرکسە  چی دادگانە  حوکمش دریا ملەرە،ئیتر تا  قەرەو قیامەتی ئینا ملشۆ مەشۆ دادگایی کریۆ و سزاو وێش هۆرگێرۆ،هیچ کەسو لایەن و دەولەتێ نمەتاوۆنە و ڕاش مەدریۆ حوکمو دادگای هۆر ڕوشکنۆوە.

تاوانەو کیمیا واران و هەلەبجەی ڕۆ 28/2/2010  جە لایەنو دادگاو باڵاو تاوانەکا  بەغدایۆ بە جینۆساید  سەلەمیا،پەرلەمانو عیراق و کوردسانی بڕيارەکەشا قبوڵ کەردەن و پاڵپشتیش کریان ،بەڵام تائیسا  حکومەتو عێراقی ددانش نەنیان پۆرە، جونکە ئەگەر ددانش بنیۆ پۆرە  بە قانون  مەشۆ قەرەبوو مادی و مەعنەوی خەڵکو هەلەبجەی کەرۆوە،تائیسا  نکۆڵی کەرۆ ماچۆ من یاگەگیر و ڕژێم و  بەعسی نیەنا، ئینەیچ پێچەوانە گرد یاساو ڕێسیوە جیهانین.

زانست و جینۆسایدی زانستێ تازەن مەشۆ خەڵک و هەڵەبجەی و گردو کوردسانی هۆشیاری تەمامشا بۆ سەرو ئی زانستیە، چون تاوانەو جینۆسایدی گرفتێ جیهانین و گرکەسی گێرۆوە.

 پەی یادو ویسو هەشت سالەو کیمیاوارانو هەلەبجەی پێشنیار کەرو جە کوردسانەنە  ناوەندێ جینۆسایدی مەرزیۆرە ، ڕیخراوەکا بوار و جینۆسایدی هامکاریش با،یانی حکومەتو ڕیکخراوەکێ یەک دەس تەقەلا بدا ،وپەیوەندیش بۆنە چەنی گردو ناوەندەکا جینۆسایدی سەرانسەرو جەهانینە، هەرپاسە پێشنیاربەزکەراوە سەرو ئاست و نەتەوە یۆگرتەکا ئەمیندارێ گشتی پەی جینۆسایدی نریۆرە.

داخەم مەشۆ هەتا ئیسە جینۆساید نەتەوەو کوردی بەردەواما،ساڵە 3/8/2014 شەنگال جینۆساید کریا ،ئیسایچ دەولەتو تورکی جینۆساید بەرۆ راوە جە شارەکا جزیرەی و ئامەدی تائیسا زیاتر جە 360 کەسێ مەدنی کوشینێ.

ئێمە ئەجێما دماو هەلەبجەیو ئەنفالی ئیتر جینۆساید و کوردی مدرۆ،بەلام پاسە نەبی،هۆکارێش فرێنێ، کەمتەرخەمی وێماو ،بێ ئەخلاقی  فیسپەگای جەهانی و دەولەتە زل هێزەکا پاسەش کەردەن  جینۆساید و تاوانەو جەنگی بەردەوامیش بۆنە .

ئاشتی و ئارمی پێوەرژیوای بەدی نمێ هەتا تاوانبارا جینۆساید وهەڵەبجەی سزا و وێشا هۆر نەگیڕا، جەنی ئانەیچ مەشۆ قەرەبوو مادی و مەعنەوی قوربانیا و  ڕۆزگاربیا ئی تاوانیە کریۆوە، هەتا دنیێوە  پەڕ ئاشتیەو  دور جە جەنگو جەڵەبەی و کوشتەی دروسە کەرمێ.

 دکتۆر ناجح گوڵپی

هەلەبجە 3/3/2016

 تازەم کەردەنۆ