کۆمەڵکوژی دەرسیم:Dersim genocide

  

کۆمەڵکوژی کوردان لەدەرسیم پێش  حەفتاو هەشت  78 ساڵ بوە  مێژوەکەی دەگەرێتەوە بۆ نێوان ساڵانی (1937-1939 ) لەئەنجامی زوڵمو زۆری دەولەتی تورکیا  و سایسەتی  بەتورک کردنی هەموو ناوچەکانی باکوری کوردستان بەرێوەچووە.

دەولەتی تورکیا لەژێر پاساوی جێ بەجێ کردنی یاسای دوبارە نێشتەجێ کردنەوە  کە ساڵی 1934 دەرچوە، دەستی کرد بە راگواستنی کورد لە زێدی باوباپیرانی و نیشتەجێ کردنی لەشوێنی تر بەتایبەت لە خۆرئاوای تورکیا ،و هێنانی تورک بۆ شوێنی کوردەکان ( سایسەتی بەتورک کردن )، ئەمەش وای کرد  گەورەترین راپەڕین و شۆڕشی چەکداری دژ  بەتورک دەس پێ بکات لە  ناوچەی دەرسیم   بە سەرکردایەتی سەید ڕەزا،  دەولەتی تورک زۆر بەتوندی ڕوبەڕوی ئەم راپەڕینە  بویەوە  لەئەنجامدا  دەیان هەزار کورد  کوژران .

پاش شۆڕشی شیخ سەعیدی پیران لەساڵی 1925 ئەمە گەورەترین راپەڕینی کوردان بوو دژ بە سیاسەتی بەتورک کردن و داگیرکاری دەولەتی کەمال ئەتاتورک.

راپەڕینی دەرسیم:

ساڵی 1934 لەتورکیا  یاسایەک دەرچوە  بەناوی یاسای( سەرلەنوێ نیشتەجێ کردنەوە)  ئەویش بە مەبەستی سەرلەنوێ گرتنەخۆ و نیشتەجێ کردن و  دابەشکردنی کەمینە نەتەوەکانی ناو تورکیا ، لەوانە کورد ،تاکو بەئاسانی لەناو بۆتەی تورکدا بیان توێنێتەوە ،لەکاتی پێوستاد لەژێرکۆنترۆڵیان دەر نەچن، "{ئەم سیاسەتەش دەولەتی عیراق لە ساڵی 1978 جێ بەجێی کرد، بە راگوستنی هەموو گوندە سەرسنوریەکان نیوان عراق و تورکیا و عراق و ئیران،  وەک هەنگاوێکی تر بۆ بەعەرەب کردنی کوردستان و تواندنەوەی کورد لە بۆتەی عەرەبدا، هەروەک لە سنوری خواروەی کوردستان لەسالەکانی 1963 وە دەستی بە تەعریب کردبوو بەتایبەت ناوچە نەوتیەکان نزیک کەرکوک و خانەقی و عەین زالە }"

دواتر دەولەتی تورک لەساڵی 1935 دا دەستی کرد بە کۆچی زۆرەملێ دانیشتوان  و راگواستنیان ،تاکو هاوسەنگیەک ئەنجام بدات کە بگونجێ لەگەڵ ساسەتی بەتورک کردندا،کوردەکان بگوازێتەوە ناو زۆرینەی تورک و وردە وردە بیان توێنێتەوە  لە خوێندنگا تورکیەکاندا بخوێنن و زمانی دایکیان لەبیر بکەن، دەوڵەتی تورک پاش گۆڕینی ناوی دەرسیم  بۆ "تونجەلی" دەستی کرد بە جێ بەجێ کردنی پلانەکەی " تونجەلی بەمانای دەستی پۆڵایین " دێت بەزمانی تورکی، واتە بەدەستی پۆلاین دەدەین لەوانەی کە دژ بە سیاسەتی راگواستن و بەتورک کردن دەوەستنەوە.

سەرەتا سایسەتێکی بەکار دەهێنا  گوایە لە ناوچەی دەرسیم  "کورد و زازایی  و عەلەوی" دەژین، سیاسەتی پەرتکەو زاڵبە، تا بەجوانی بتوانێ پلانەکەی جێ بەجێ بکات، وا دەری بخات کەئەمانە  سێ ڕەگەزی جیاوازن.

ئەو سایسەتە قێزەونەی تورکەکان لەو کاتەوە تائیستا بەردەوامی هەیە کە دەلێ " یەک حزب و یەک نەتەوە" لە دوای هاتنە سەر حوکمی ئەتاتورک و حزبەکەی ،دواتریش سیاسەتی "یەک تورکیا" ئەمانە هۆکارێک بوون بۆ کۆمەڵکوژی هەر کەسێک کە قبوڵی ئەو سیاسەت و حوکمەی نەکردبێ.

کوردان لەدەرسیم بەم راگوستنە نارازی بوون ، بۆیە ناڕەزایی نامەیەکیان  لە کانونی دوەمی ساڵی  ١٩٣٧  نارد بۆ  حاکمی ناوچەکە،بەلام لەجیاتی وەڵام و چارەسەر ، نامەبەرەکانیان دەسگیر کردو کوشتیانن،ئیتر راپەڕینی خەڵک دەستی پێ کرد دژ بە کردەوەکانی دەوڵەتی تورک ،  لەچەندین شوێن کەمین و شەڕی چەکداری رویدا دژ بە هێزەکانی تورکیا، تێک هەڵچون و شەڕ بەردەوامی هەبوو، تورکیا زیاتر لە 25 هەزار سەربازو چەکداری کۆکردوە لە ناوچەی دەرسیم بلاوی کردوە  بە مەبەستی سەرکوتی راپەڕینەکە،لەهەرشوینێک بەرگری هەبوایە دەولەتی تورک بە فرۆکەو تۆپ بۆمبارانی دەکرد، وگوندو شارەکانیان وێران دەکرد ، خەڵکی مەدەنی ناوچەکەیان کۆمەڵکوژ دەکرد، لەهەندێ شوێنی دورە شەڕ  خەڵکەکەیان بەزۆر رادەگواست بۆ شوێنی تر و تورکیان لەجێ ی نیشتەجێ دەکرد، راپەڕینەکە تا کۆتایی مانگی تشرینی دوەمی ساڵی 1938 بەردەوامی هەبوو.

بەپێی بەڵگەنامەیەک کەلە ئەرشیفی سەرۆکایەتی وەزیرانی تورکیادا دەس کەوتوە باس لە  درێژ کردنەوەی سەرکوت و کۆمەڵکوژی دەرسیم دەکات بەنهێنی ،ئەمە لەکاتێکدا بوە  کەسێکی کورد بەناوی "عەلی دۆغان"  تەمەن 83 ساڵ  سکالای تۆمار کردوە دژی دەولەتی ئەوکاتە ی کە کۆمەڵکوژی دەرسیمی ئەنجام داوە، 20 کەس لە خێزان و بنەماڵەکەیان کۆمەڵکوژ کراون، پارێزەرەکەی باس لە و بەڵگەنامە دەکات و دەلێ "کۆمەڵکوژی دەرسیم لە 4/5/1937  دەستی پێ کردوە و لە 2/8/1939 دا کۆتایی هاتوە، هەرچەند بەئاشکرا لە ساڵی 1938 کۆتایان پێ هێناوە بەلام بە نهێنی ئەو بڕارەیان درێژ کراوەتەوە بۆ ساڵی 1939 ،هێرشەکان و کۆمەڵکوژیەکان بەسەرکردایەتی جەنەراڵیکی تورک بەناوی "عەبدولا ئالپ دۆغان " بوە ،هەموو جۆرە چەکێکی بەکار هێناوە دژ بەخەڵکی دەرسیم  تەنانەتە بۆ یەکەم جار چەکی کیمیایی بەکار هاتوە دژی کورد لە دەرسیم بوە، کە بۆتە هۆی  کوشتنی  13806 کەس لەو کۆمەلکوژیەدا.

کوشتن بە شمشێر و خەنجەرو گولە و فرۆکەو تۆپ، و سوتاندنی ماڵان لەگەڵ دانیشتوانەکایندا،دیمەنە تراژیدیەکانی شاری دەرسیم بووە،کە سەربازانی سوپای تورک شانازیان پێوە کردوە.

کۆمەڵکوژی خەڵکی مەدەنی و بەکار هێنانی چەکی قەدەغەکراوی کیمیایی لەدەرسیم، تاوانی جەنگە، تاوانێکە دژ بەمرۆڤایەتی و،تاوانی جینۆسائدە، بۆیە گەلی کورد دەبێ هەولەکانی چڕ بکاتەوە بۆ بەجینۆساید ناساندنی ئەم تاوانە .

ژمارەی قوربانیانی کۆمەڵکوژی دەرسیم:

بەپێی سەرچاوەکانی دەولەتی تورک لەناوچەکە  زیاتر لە 14 هەزار کەس کۆمەڵکوژ کراوە ،هەندێ سەرچاوەی تریش باس لە دەیان هەزار دەکات ( لە 35 هەزار کەس زیاترە )  وە زیاتر لە ١٢ دوانزە هەزار  کەس بە زۆرە ملێ راگوێزراون یان ئاوارەوە پەرشو بلاو بونەتەوە ،  هەروەها  سەید ڕەزاو دە لە هاوەڵەکانی دەسگیر دەکرێن و لە  18/11/1937 لە شاری ئەزەخ لەسێدارە ئەدرێن ، تائیستاش شوێنی گۆڕەکانیان نادیارە، هەروەها کوڕەکەی لەگەڵ خۆی لەسێدارە دراوە، سەیدا ڕەزا تەمەنی نزیکەی 78 ساڵ بوە، بەپێ یاسا نابێت لە سێدارە بدرێ، کەچی ئەوان لەبەڵگەنامەکەدا تەمەنیان بە 54 ساڵ نوسیوە تا لەسێدارەی بدەن، هەروەها لەڕۆژێ هەینی دا  دادگایان کردوە کە دەوام نەبوە، لە ووتەکانی دادوەرو دادگا هیچ تێ نەگەیشتوە،جونکە کورد بوە تورکی نەزانیوە.

تاوانکارانی جینۆساید هەمیشە بە بەرنامەو پلان هەوڵی پەرە پۆشی تاوانەکە  ئەدەن، بەهەموو شێوازێک ناهێڵێن ژمارەی تەواوی قوربانیان بزانرێ، بۆیە لە زۆربەی جینۆسایدەکانی جیهان، ژمارەکان جارو بار جیاوازیان هەیە، بەلام لە تاوانی جینۆسایدا ژمارە گرنگ نیە، بەڵکو  نیەتی کردارەکە گرنگە .

قسەو باس لەسەر کۆمەڵكوژی دەرسیم:

کورد سیاسەتی راگوستن و بەتورک کردن و کوشتنی خەڵکی مەدەنی  ناوچەی دەرسیم  بەکۆمەڵكوژی دائەنێ، جونکە هەموو پێوەر و پلانەکانی جینۆساید لەخۆ دەگرێ، هەروەها زۆرێک لە چەپەکانی تورکیا کۆمەڵکوژی دەرسیم بە جینۆساید ئەژمار دەکەن بە پێ یاسای نێودەولەتی، لەوانە ئیسماعیل بێشکچی.

لەساڵی 2008 دا  یانەی قەلەمی کوردی لە باکوری کوردستان لەکۆنگرەیەکدا رایان گەیاند  ئەوەی تورک ئەنجامی داوە لەدەرسیم کۆمەڵکوژی بوە.

سەدان شاهێد حاڵی کوردی شاری دەرسیم و دەور بەری تائیستا لەژیاندان دەگێڕنەوە ، سەردەرکەران بوە خەڵکی مەدەنی لەهەوڵی خۆ ڕزگارکردندا بوە لەترسی بۆردومانی فرؤکەو تۆپ و کردوەی نامرۆڤانەی سوپای تورک ،بەچەشنێک خەڵک لەترسی تۆپو فرۆکە ڕویان لە شاخەکان و ئەشکەوت و شوێنە دورەکان کردوە، کەچی فرۆکەکان زۆر بێ بەزەییانە بۆردومانیان کردون .

ئەوسەربازانەی بەشداری جەنگیان دەکرد، مەدالیای ڕیز لێنان و جەنگیان پێ دەبەخشین لەپای زیاتر کوشتنی کوردان لەمەدالیاکەیان نوسرابوو"مەدالیای جەنگی کوردستان" ، هەروەها یادگاریەکیان دروست کردبوو لەسەرشاخی ئاگری دایان نابوو بەپیتی درشت لێ نوسرابوو "لاشەی کورستانی خەیاڵی لێرەیە "

یەکێک لەو فرۆکەوانانەی کە ژن بوە و بۆردومانی دەرسیمی کردوە "سەبیحە گوکجن " بوە ، گوایە کچێکی بێ دایک وباوک بوە ،خەڵکی شاری بۆرسا بوە، و ئەتاتورک تەبەنی کردوە لەلای خۆی و ناسنامەی پێ بەخشیوە، پاشان بوە بەفرۆکەوان و لە کۆمەڵکوژی کورداندا زۆر دڕندانە بۆردومانی خەڵکی مەدەنی کردوە، لەئیستادا فرۆکەخانەیەکی گەورە هەیە لە تورکیا بەناوی ئەم ژنە فرۆکەوانەوە ،لەپای ئەو تاوانانەی کە دژی کوردان لەدەرسیم ئەنجامی داوە.

  هێشتا دەولەتی تورک بەشێوەیەکی یاسایی دان بەو کۆمەڵکوژیەدا نانێت و خۆی لێ لائەدات،بیری شۆڤێةیەت ڕیگەیان پێ نادات کە ئیعتراف بکەن، بەڵام  سەرۆکی حکومەتی تورک ئەردۆغان لە 23/11/2011 دا لە کۆبونەوەیەکیح حزبەکەیدا ،داوای لێ بوردنی کرد لەگەلی کورد ، ئەویش بەتۆمەتبارکردنی حزبەکەی کەمال ئەتاتورک (حزبی گەلی کۆماری)  کە تائیستاش ماوەو حزبێکی ئۆپۆزسیۆنە کمال کیچدار ئۆغلۆ بەڕیوەی دەبات ، ئەم قسانە تەنها بۆ مەبەستی ڕیکلامی هەڵبژاردن بوو، ئەگینا بۆ ئیعتراف کردن بەتاوانی کۆمەڵکوژی دەبێت سەرەتا دادگاکانی تورک  یان دادگایەکی نێودەولەتی ئەو کۆمەڵکوژیە بناسێنێ و ئینجا دەولەتی تورکێش لەسەر بنەمای ئەم دادگایە ،داوای لێ بوردن بکات لەگەلی کورد و قەرەبوی مادی و مەعنەوی خەڵک و ناوچەکە بکاتەوە و نەتوانێ جارێکی تر سیاسەتی راگوستن و کۆمەڵکەژی دەس پێ بکاتەوە.

پارتە ڕەگەزپەرستەکانی تورکیا لەوانە ( پارتی کاری نەتەوەیی) هەرگیز دان بەو کۆمەڵکوژیەدا نانێن و لە زۆربەی نوسراو جاپکراوەکانیاندا ،راپەرینی دەرسیم بە تیرۆرو خیانەت ناو دەبەن  وەک پیشەی هەموو داگیرکەرەکانی کوردستان،هەر بۆیە لەکاتی سەردان کردنی دەولەت باخچەلی سەرۆکی ئەم حزبە  بۆ دەرسسیم لە مانگی یانزەی  2014 دا ،خەڵکی شاری دەرسیم هەمو دوکان و بازاڕیان داخست  و شەرمەزاریان کرد، لەناو ئەم پارتە ڕەگەزپەرستەدا چەندین روا بۆچونی جیاواز هەیە سەبارەت بە ناساندنی  کۆمەڵکوژی دەرسیم  لەنێوان نکۆڵی و دان پیداناندا.

لەساڵی 2011 پەرلەمانتاری شاری دەرسیم  حسین ئایگون لە کۆبونەوەیەکی پەرلەمانی تورکیادا رای گەیاند کە پارتی گەلی کۆماری بەپرسە لە کۆمەڵکوژی دەرسیم، پاش قسەو باس و تێک هەڵپژان لەپەرلەماندا لەسەر ئەم کەیسە، جیگری سەرۆکی وەزیران لەهەولێر لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا پرسیاریان لێ کردبو لەو بارەوە، ئەویش رای گەیاندبوو کە لیژنەیەکی لێکۆڵینەوە لەو بارەوە پێک هینراوە !!!!!بەلام تائیستاش هیچ دیار نیەوە کۆمەڵکوژی سەر لەنوێ دەستی پێکردۆتەوە.

فلمێک بەناوی ( کچە ونبووەکانی دەرسیم ) پاش 72 ساڵ لە کۆمەڵکوژیەکە تۆمار و بڵاو کرایەوە ،کچێکی تەمەن 5 سال  دەگیڕیتەوە وبەچاوی خۆی کوشتار و نەهامەتیەکانی بینوە، ژیانی ئەم کچە کراوە بەفلم و زۆر بەوردی ئەو تاوانانە دەخاتە ڕوو، ئەم کەچە لەبنەجەدا ئەرمەنی بوە لەدوای کوشتاری ئەرمەن خۆیان بەکورد ئەژمار کردوە، ناوی خۆیی(فاتمە) و  باوک و دایکی گۆڕیوە بە ناوی موسڵمانان، داوتریش دوبارە توشی ئەم نەهامەتی و چەرمەسەریە بوە لە نیوە کۆمەڵکوژیەکانی دەرسیمدا.

 لەدوای هەڵبژرادنەکانی هاوینی ساڵی 2015 دەولەتی تورک پرۆسەی بەناو ئاشتی باکوری کوردستانی وەستاندوە و شەڕی لەدژی خەڵکی کوردستان و شۆرشەکەی بەرپا کردوە، لەچەندین شار کۆمەڵكوژی ئەنجام داوە ،وەک ڕوخاندنی چەندین گەرەک لەشاری جزیرەی بۆتان، ئامەد، نصێبین، شەرناخ، سلۆپی، و کوشتنی سەدان کەسی سڤیل لەو شارانەدا، وە بەکار هێنانی چەکی قەدەغەکراوی کیمیایی لە جزیرەو نصێبین.

ساڵانە کوردان لە  کوردستان و هەندەران یادی ئەم کۆمەڵکوژیە دەکەنەوە،لە 4/5  و تائیستا سیمبوڵێک یان مۆنۆمێنتێک بۆ یادەوەری ئەو کۆمەڵکوژیە دانەنراوە ،و لەسەر ئاستی کوردستان و جیهان کۆمەلکوژی دەرسیم هیچ ناساندنێکی بۆ نەکراوە، بۆیە دەتوانین بڵێن کۆمەڵکوژی دەرسیم چەند بارە دەبێتەوە لەسەر دەستی نەوەکانی ئەتاتورک لە باکوری کوردستان، لەبەرئەوە پێوست دەکات کورد هەوڵ و تێکۆشانی چر بکاتەوە بۆ بۆ پوچەڵ کردنەوەی پلانەکانی جینۆسایدی داگیرکەران ، ولەسەر ئاستی نێودەولەتی پیوستمان بە خەباتی دیپلۆماسی و مەدەنی هەیە بۆ ناساندنی هەموو کۆمەڵکوژیەکان ( هەر لەدەرسیمەوە  تا ئەنفال و کیمیابارانی هەلەبجەو شوێنەکانی تری کوردستان ).

تێبینی: ئەمرؤ  4/5/2016 لەشاری دێرسیم حەوتەمین کۆنفرنس ی تایبەت بەیادی کۆمەڵکوژیئ دێرسیم دەچێتە ڕێوە لە ژێر دروشمی "لەبیرمان ناچێت  دەبێت دان بەو کۆمەڵکوژیەدا بنرێتو دەرسیم نۆژەن دەکەینەوە )، لەلایەن شارەوانیەوە ئامادە کراوەو بەرێوە دەچێ.

 د.ناجح گوڵپی  4/5/2016