یاو و وون وەربیەی Haemorrhagic fever

کریمیەن کۆنگۆ هیمۆرەجیک فیڤەرCRIMEAN CONGO HAEMORRHAGIC FEVER      

نەوەشی کۆنگۆ کریمەیەن هیمۆرەجیک فیڤەر،،یان (تای خوێن بەربون-یاو و  وون وەربیەی) haemorrhagic fever  بەعەرەبی پەنەش ماجا  (حمی النزفیە) بەفارسی(تب خونریزی دەهندە کریمە-کۆنگۆ

پێناسە:

نەوەشیێ ڤایرۆسی هاوبەشا بەینو ئینسانو ئاژەڵینە،، هۆکارەکەش ڤایرۆسێن جەگروپ و (nairo virus )  سەر بەبنەمالەو (bunya varidae ) جەخیزان و ڤایرۆسە  RNA   یەکان .. ئی نەوەشیە  بەهۆو گەنێ وە فاڕیۆوەTick borne disease  .واتە نەوەشیەکە گەنێ یان میچی دلێ ئاژەلەکانە فاڕۆشۆ هەرپاسە میچی فاڕۆشۆ  جەئاژەڵی نەوەشۆ پەی ئینسانی،ئی نەوەشیە فرەو وەلاتا دنیێ نە هەن بەشێوەی( بومی(Endemic     بەر گنۆ  نەوەشیەکە پەی یەکەم جاری جە کرایمن وناوچە و ئۆکرانیای بەرکەوت

 نیشانێ نەوەشی یاو و  وون وەربیەی جەئاژەلەنە؛:

توشو گاوێ.مەیێ ،بزێ ،حەیوانی کێووی مێ.تەنیا نیشانەکیش بەرزبیەیۆ پلەی گەرمی لەشەین(یاو) کەبتاومێ هەستش پەنەکەرمێ،،واتە نیشانێ نەوەشیەکەی فرە کەمێنێ دلێ حەیوانینە،،بەلام دلێ ئینسانینە فرێنێو هەست پەنەکریا.

چنی بزانمێ ئاژەڵ نەوەشا:

یەکەم ،نیشانێ نەوەشیەکەی. دماو ئانەی ونیش چنە هۆرگێرمێ بەرمێش تاقیگە  و تیستو  ئەلیزای کەرمێ پەی ئەشناسایۆ ڤایرۆسەکەی،یان تاومێ چند تاقی کردنەوەێ تەر کەرمێ تاقیگەنە پێسە فلۆریسێنت ئەنتی بۆدی تیست،،

چنی نەوەشیەکە فاڕیۆوە پەی ئینسانی:

·         واتما ئی نەوەشیە بە هۆو گەنێ(میچ)  فاڕیوە پەی ئینسانی،،کەواتە هەروەختێ گەنێوە کە ونیش واردێ بۆ سەرو حەیوانێ نەوەشیۆ ،دماتەر بێ  سەرو لاشەو ئینسانی و گەزۆش،،واتە ڤایرۆسەکەش هۆرگرتەن چنی لیکەو دەمیش ،کەرۆش دلێ ونەوە ئینسانەکەی،پێ جۆرە دماو (1-3) ڕووا یان زیاتەر بەعزێ جارێ ملۆ پەی نۆ ڕوا،

·         بەهۆو ونەوو ئاژەلێ نەوەشیوە،بەتایبەت وەختێ کە ئاژەلێ سەربڕیۆ و نەوەش بۆ ،ونەکیش و گۆشتەکەش سەرجاوە وڤایرۆسەکەینو بلاو بۆوە، چی وەختەنە فرەتەوە قەساب،خاوەن ئاژەڵ و کریکار و کارمەندو کوشتارگەی و دکتۆری بەیتەری فرەتەر توشو نەوەشیەکەی مێ

نیشانێ نەوەشیەکەی ئینسانەنە:

دماو ئانەی ڤایرۆسەکە ملۆ دلێ لاشەو ئینسانی  کە سەرۆ باسما کەردەن،،پەی ماوەو (1-3) روا بازێ جارێ زیاتەر یاوۆ 9 ڕوێ.. کڕ گنۆ و گەشەکەرۆ و زیاد بۆ دلێ ونێنە ئیتر نیشانێ نەوەشیەکەی بەرگنا سەرو ئینسانەکەیۆ..کە پێسەنێ نیشانەکا هەلامەتی ،(یاو، ئیشو ئازارو ماساولەکا لەشی،سەرئێشە،چەم سوربیەیۆ، وون وەربیەی بەشێوەو نوکتا petechial haemorrhage )) جەگردو بەدەنینە،چیرو پۆسی ،دلێ گلوێ.....هتد،،،،گمێز بۆ ونی haematuria ،پیسایش سیاو بۆ  کە ونیش تێکەلە بۆ،،لوتەش فشیۆ،،یانی دەم و لوتەشيرە ونی مێ بەرۆ،ڕشیۆوە

جەرگش گەورە بۆ و ئازەرەش هەنە،،وڵکێش کەم هەرمانێ با،ئیتر توشو شۆکی مێ و مرۆ،،ڕێژەو مەردەی %30 ،بەلام داماو (7-10) روا فرەو ئاخەڵکیە وەش بۆوە کەتوش بیەن،،واتە ئەگەر خەڵکانێ خاستەر وەرگەگێرۆ  و بەدەنش قەوەت بۆ مەنۆ،هەرچن فرەو مەردەکا جەهەفتەی دوەمەنە ڕوەمدا..

کۆنترۆڵ و وەربەس کەردەی نەوەشیەکەی:

هەروەختێ زاناما ئی نەوەشیە وەلا بیەنۆ دلێ ئاژەڵینە مشۆ ئی ڕێنامایا  فەوری جابەجا کەرمێ:

1.      ڕینمایی دەیمێ بە ئاژەڵدارەکا سەبارەت بەخەتەرناکی ئی نەوەشیە،دماتەر دەس کەرمێ بە دەرمان  شانای  دلێنە بەردەی گەنەو میچی Cypermethrin  پەی ئا یاگێ  کە نەوەشیەکەش جەنە کەوتەنەۆ،وە دەورو بەریچش

2.      مەبۆ بەهیچ کلۆجێ ئاژەڵ بەرۆ سەربڕیۆ ،بێ ئاگاداری دکتۆری بەیتەری.دامپزیشک،مشۆ کوشتارگەنە بۆو چێرو جەمداری دکتۆرینە

3.      پزیشک وکارمەندەکا کوشتارگەی مشۆ جلو بەرگی تایبەت پەی وێ پاریزنای کەرانە( بەدلە.کلاوە.دەمامک،جزمێ..هتد) هەرپاسە ڕێنمایی وێ پاریزنایشا پەی باس کریۆ.

4.      مشۆ پاکژ کەروە دلێ کوشتارگەیەن بۆ بەپاو ڕینامیەکا کوشتارگەکە پی مادەیە پاکژ کریۆ تاکو گرد جۆرە ڤایرۆس و بەکترێیوە کوشۆ

5.      هەرئاژەلێ ئەگەر گەنیش پۆ با مەبۆ سەرەبڕیۆ

6.      گۆشتو ئاژەڵێ سەربڕیای مشۆ تا  دماو 12 سەعاتا بریۆ پەی بازاری،تاکو  PH گۆشتەکەی وەزۆرە

7.      لیژنەو جاودیری تەندروستی مشۆ ئیجرئاتی توند کەرۆ سەبارەت بە سەرپێچی کارەکا

8.      هەماهەنگی تەمام کریۆ چنی وەزارەتو تەندروستی

9.      جوڵە و ئاردەو بەردی ئاژەلێ قەدەخەکریۆ..جایاگێوە کە نەوەشیەکەش جەنەن پەی یاگەکا تەری،مشۆ چیرو چەمداری ڤێترنەرینە بۆ

جارەسەرTreatment  :

تائیسە جارەسەرێ خاس نە ویزیانۆ پەی ئی نەوەشیە جەئینسانەنە، بەپاو نیشانەکا چارەسەرکریۆ.بەلام فرە وەلاتا دەرمانو  Ribavirin   کەدرمانی دژە ڤایرۆس،،بەلام فرە سەرکەوتە نەبیەن،،هەرپاسە ئەنتی سیرەم بەکار ئامان کە هەرمانەش فرەتەر خاسەنە سەرو خاسبیەی نەوەشەکا،

هەرپاسە جارەسەرو نەوەشیەکەی جەئاژەلەنە سەرکۆتەنەبیەن،،بەپاو نیسانەکاش جارەسەرکریۆ..وەختو توش بیەی

ڤاکسین کەردەی- کوای:Vaccination

ڤاکسین جۆرە دەرمانێن کە بەکارمێ پەی ئانەی حەیوان بەرگری پەیداکەرۆ دژو نەوەشیەکا،واتە وەڵتەر حەیوان دژو ئی نەوەشیە کۆمێ تاکو بەرگری بدۆ پەنەش،،تائیسە زیاتەر جە 70 جۆرە ڤاکسینێ وەسێ کرینێ سەرسەرو دنیێنە بەکار ئامێنێ،بەلام وەر ئانەی کەمێ ژەهراوی بیەیشا هەن ،،ئەنجامی خاسشا نەدان،،بەلام ئیسە ماجا تورکیانە ڤاکسنێ خاس درۆس کریان و تۆکسیستیش کەما یانی زەهراوی نیا،وە جەمەراونێ سەلەمنایشەنێ

مێژوو کەوتەیۆ ئی نەوەشیەEpidemiology  

·         ئەوەڵجار ئی نەوەشیە سەرتاو هانو سالە 1944 ی دماتەری جە وەلاتو ئۆکرانیای کەوتۆ دلی کۆمەلێ خەلکی سەرربازینە کە جە تیرەو   کرایمن ی بێنێ و ئەسڵشا تاتار بێنێ زیاد جە 200 کەسش توش کەردێ

·         جە 28-7-2005 جەوەلاتو تورکیای 41 کەسش نەوەش وستەن،هەرپاسە جە مانگەو ئابو 2008 زیاد جە 50 کەسش کوشتەن جەشارە جیاوزەکا تورکیاینە،،یانی تورکای جەسالە 2002-2008 ئی نەوەشیە هەن بەپاو ئامارو وەزارەتو تەندروستیش،جەندین خەڵکش کوشتەن سەرسەرو وەلاتینە

·         جە مانگەو مەی سالە 2007 وەلاتو کۆسوڤۆی  نەوەشیە کەوتەنۆ زیاد جە70 کەسێ توسێ بینێ،،بەلام بەهۆ کەمی سەرجەمە پزیشکیەکاوە ژمارەو توش بیا و مەردەکا نەزانیان

·         جەمانگەو 9 سالەو 2010 پاکساتان ئی نەوەشیە وەلا بیوۆ 100 کەسێ توشێ بی و زیاد جە دەکەسا مەردێ

·         مانگەو دوێ 2011 جە وەلاتو هیندی..گوجارات.ئی نەوەشیە کەوتۆ،چن دکتۆریو مومەریزیش کوشتێ بەهۆو چارەسەرو نەوەشەکاوە

·         دماجار جەمانگەو 5 مەی 2012 جەئیران ئی نەوەشیە کەوتەنۆ ..مەنتەقەو کرماشانی ،،بەلام بەداخەوە زانیاری فرەتەرم دەسەنە نیا

·         هەرپاسەە ئی نەوەشیە جە هەریمو کوردسانی هەن،من بیروەری وێمەنە کەسێوەم دیەن کەتوش بیەن جەسالەکا 2004 و عەمرەوخوایش کەرد جە خەسەخانەو سلێمانی،،خەلکو زەراینی بێ کوردی ئاوەرەو ڕۆژهەلاتی بێ جەروممادیوە ئامابێ پەی دماجاری سالەو پاری مانگەو6-2011  جەسنورو شارو هەولێری –خەلیفان- سۆران ئی نەوەشیە کەوتۆ و چندین کەسێ توش بێی بەلام کەسش نەکوشت،،وەنامێ جوار کەسا تۆمار کرێنە خەسەخانەنە،،کە خەلکو لادەگای بێنیو حەیواندارێنێ بەهۆ تێکەلێشا چن ئاژەڵێ توشێ بیێنێ،،

·         هەر سالەو2011 ئی نەوەشیە جەشارو کەرکوکی و موسڵێ ڕوش دێنە،،واتە عراقیچەنە هەن