" تەماکۆ " کەردەی

"  تەماکۆ" کەردەی:

تەماکۆکەردەی جە کوردەسانەنە کسمێ سەرەکی بێ،فرەو ناوچەکا کوردەسانی تەماکۆ کەرێنێ پەی بژێوی ،وەلیێم ئیساتی ئی کسمە فرە کەم بیەنۆ بە نونگەو فاڕیای دۆخەو  ناوچەکەیما.

 تەماکۆکەردەی یاڎەوەریمەنە یاگێوەش گرتێنە،ئیسا حەزکەرو گێڵڼوشۆ و پێسە بەڵگێوە مەنۆ پەی وەچەکا ئیساتی و دماتەری ،ھەتا بزانا ئەداو تاتەشا، باباشا  ویەردەنە چېششا کەردەن، جاران  ساڵەکا  1960-1970  چل پەنجا ساڵۍ چێوەڵتەر خەڵكو دەگاو گوڵپیو بازێ دەگێ تەرێ ھەورامانو ئیدیمی  ھامنێنە لوێنی پەی سەرو تەماکۆی یام سەرو مەرەزەی، تەماکۆکەردەی کسمێ سەرەکی دەگاو گوڵپی بی، سەربارو  ئاژەڵداری و باخداری.

خەڵکو گوڵپی  (وەردەگا،چنازەرکۍ، کانی ژەنان، کارېز،باخەتازە، بێڵخا، زەمیناو سانی و داروبەرەو مەڕا و ھەسەنەجوی ، دەرەیاو نزیکو خارگێلانی، وەردەلێن  جەدەگاو ئاوایی رۆسەمبەگیوە ،دێکۆن تا بلۆ گۆمەلارە، دەیمەجوی ) ئەچی یاگانە ئێمە خەریک و تەماکۆکەردەی بینمی.

شەتڵەو تەماکۆی: وەھارینە شەتڵەو تەماکۆی دلێ "جاڕةشەتڵ" ینە کەرێنێرە (مانگەو یەری شەتڵە شانیێ) دووێ جار جاڕەشەتڵ بە خاکەنازە کاڵیش،ئەگەر سەورۆش کەری پێسەو پەینی خاستەرا،دماو دووێ مانگا شەتلە بەرمێو حازرەبۆ پەی نیای، زەمین دووێ جارێ کاڵی،شووم بڕی،وەردکاڵی و ئینجا یەرەم جار "شەسۍ"  مڎەی، دماو ئانەیچ شەسەکا ورمدەیۆ و با بەگۆلۍ ،  "قەد و ماکاو، نێراو" وەش کەری  یانی دابەشکەردەی زەمینەکەی پی جۆرە بۆنە پەی ئاودارای .

گۆلە،بەرەگۆل یام دەمگۆل.قننە گۆل. دەگۆلی یام زیاتەر یام کەمتەر پنەش ماچا قەد،  چن قەدیوە (چوار ھەتا دە)  پنەش ماچا ماکاو،، چن ماکاوێ (چوار ھەتا دە)  زیاتەرو کەمتەر پنەش ماچا  نیراو، زەمینەکە چن نېراوێن  دوێ یام یەرێ،،،هتد.

ھەڵبەت  چن ھەفتی وەڵێنە  بەجیا  بامیەو بایجان (بایجانە سورلی و بایجانە سیاوێ) چن قەڎیوە نریێ تا پەی وەختو تەماکۆ پێکنای یاۋۆ پەنە.

دماو واران بڕی و پوش پڕای دەس کرێی بە نیای شەتڵەو تەماکۆی یانی دماو ئانەی گۊلۍ ھۆردریاو حازرێ بانە، سەرێ ئاوی ھۆرکەری جە بەنگاو  ئاوەو جووەی سەرکیوە پەی دلێ زەمینەکەیت تا بە شێنەیی گۆلەکا پەڕ کەری.

ئێ وێڕەگا شەتلە کەنی دلێ جاڕەشەتڵەکانە،مەشۆ تاقو سەحبیوە ئاویشا داری تا زەریف و ئاسان بتاوی شەتلەکۍ ھۆرکێشی و کەریش دەسە و بەگیواو (قمامە یام زەل) دەسەکەی بەسی، یاگێنە منیەیشارە فێنکو تەڕ تا سەحېێ زوو ملی سەروھەرمانێ  بە گوننی یام سندۆقی تەختە شەتلەکی بە بارو ھەری بەری سەو زەمینەکەی،یام ھەر سەر وێڕەگا بەریشا سەرو زەمینەکەی ئەگەر پەردەچیوت.

 شەتل نیای :فرەو وەختی" شەتڵ نیای" بە دەسەوام و گەل پێوەرکریان، یانی من چن ڕوێ وەڵتەر ملو یاردەی ھامساکەیم یام قەومەکەیم  ئادیچ وەختو ھەرمانەکەێمەنە  میوە یاردەیم، ئەشۆ لانی کەم پەنج تا شش کەسێ شەتڵە بنیا، و یۆیچ تایبەت خاکەنازەش گرتێنەدەسۆ ئاوی کەرۆ گۆلەکا ،سەروکاری ئاوەکۍ کەرۆ، ھەر گۆلێ تەمام پەڕة بیە بڕۆشو وزۆش سەرو گۆلێ تەری، ئیدەسو ئەو دەسو گۆلەکۍ منیە ی شەتلە بە گلکە جەقنیشەرە و کەمێ ھەڕە مدەی تەموشۆ تا جوان ڕێخەکەش بلۆ دلێ ھەڕێرە، مەشۆگرد شەتڵەکەۍ یەک حاسەنە بنیەی تا بەرێکو پێکی ئاوی یاڤۆبنەشا وە مەسافەو بەین ھەر شەتلێوە مەشۆپێسەو یۆترینی با ،بموسێ خاسا .

 قەدەکە تەمامیا  وزۆش سەرو قەدێ تەری، دماو ئانەی ماوەوچن ڕوێ  شەتڵ نیای تەمامیۆ ،ئەشۆم یەرێ ڕوێ واوەی  شەتڵەکۍ "ویاریوە"یانی یەرێ ڕوێ سەرو یۆی ئاویش دەی،ھەتا بنجەی تازێ و ڕیخەی تازە پێکۊ، ھەرچیش سەوزە بۆ  ماچمێ "دروسیان" ھەرچیچش سەوزە نەبۆ و وشکە بۆ  ماچمێ شەتڵەکێ "پڕێنۆ"  ئیر تەماکۆکە تەنک بەر مشۆ، نونگەو پرایۆشەتڵۍ یام خاس نەجەقێنەرە یام چێرش تەوەنینە، یام ڕیخەش نەبیەن،یام ھاڕیەو کرمی وەرۆش  ئیتر سەوزە مەبۆ.

مەشۆ یۆی بەری شەتڵ نیای شارەزاو چنە ئامابۊ،کردەبۆ یانی وەڵتەر ئی ھەرمانیشە کەردیبۆ، چی دمایۆ دەسەوام کەمتەر بی خەڵک مەجبور بی ھەرمانکەر گێرۆ و شەتلەش پەی بنیۆ، ڕۆانەش ( 25 فلسێ تا پەنجا فلسێ بی، دمایی یاوا یەرێ پەنجێ سەرتەریچ).

مەینەتو تەماکۆکەردەی فرە نارەحەتیو سەخلەتش ھەن، دماو یەرە ئاو کەردەیۆ شەتڵەکێ دروسیێو وردە وردەی زەریفەو سەوزە بێ،دماو یەرێ ھەفتا زیاتەر  شەتلە گەورێ بێ و دۍ باسکە گۆل  ھەر حەزکەرینی تەماشەش کەری، ئیتر بژار گێریش و مەینەتو "پاچەکۆڵە" یو بژار کەردەیچ ئێ وەرۆ.

 پاجە کۆڵە: یۆن جە ھەرمانە ناڕەحەتەکا تەماکۆکەردەی، ھەڵبەت پاچە کۆڵەکەردەی تەنیا وێت فرە گولا ،ئێدیچ بە دەسەوامو گەل یام ھەرمانکەرش پەی گیرینی و ھەق دەسش دێنی، پاجە کۆڵە یانی کالایۆ دلێ گۆلەکێ و ھۆرکیشتەو ھەر گیواوێ دلێشەنە بۆ، چنی ھۆرکێشتەو گیواو و سەرو "باسکە گۆلەکا" ،مەشۆ وریابی و  نەوەک وەختو کالایۆ دلێ گۆلەکێ پاچەکەی دەی بنەو تەماکۆکەیو شەتڵە سەوزەکێ ھۆرکێشی، چون وریا نەبی بازیو تەر شەتڵە جە وەختو پاجە کۆڵینە دلینە مشۊ،شۆنەو ئانەیرە مەشۆ خولەکی دەی بنەو شەتلە و تاماکۆکەیرە تا زەریف ڕێخەکەیو بنجەکیش پۆژیۆرە وەرەتاو کارش وەنە نەکەرۆ.

دماو پاچە کۆڵەی ھەفتێ تا دەڕوێ نیشی،ئاوەو تەماکۆکەی مەدەی ،ھەتا زەریف تەژنەش بۊ ،ڕەنگەو تەماکۆکەی سەوزەی دێزەو و سیس بۆ ئینجا ئاویش مدەی، دماو ئاودایش ئیتر تەماشەو تەماکۆکەی فرە دڵوەشیت پەی مارۆ،تەماکۆ سەوزو زەریف باسکە گۆلیش پۆژنانەرە ،واشۆکنۆشۆ ئاننەی تەر ساحیبەکەش گەشە کەرۊ،دماو یەکەم ئاوەو پاجەکۊلەی ئیتر تەماکۆ پەرداخو بەرز بۆوە.

ئیتر بەپاو ئەوەجەی ئاویش داری، حەوت ڕوێ جارێ ،زیاتەر یام کەمتەر،بە پاو زەمینەکەی فارۆش، زەمین ھەن "کڕېن" ا و ڕەقو لماوی وتەوەنیش فرێنی، ئانە مەشوو زوو زوو ئاویش دەی، ھینی چامنەیچ ھەن خاک و نەرمە زەمینا  ئاویش کەمتەر گەرەکەنە.

تەماکۆ گەورە بۆ مەترێ یام زیاتەر بالاش بەرز بۆوەو دە یام زیاتەر گەڵێ بەر مدۆ،ئینجا سەرۆ  گوڵ کەرۆ ،باقە ولێ زەریفە کەرۆ ڕەنگەش بە پاو جۆرو تەماکۆکەی فاڕیۆ چەرمێوە مەیلەو مۆرە مەیلەو پەمەییەنە، بوەش وەشەنەو تامش شیرینا، دماو ئانەی گوڵش کەرد ئیتر وردە وردەی گەڵاو تەماکۆکەی بنۆ ڕەنگە سەوزەکێش کاڵە بۆوەو مەیلەو زەردە بۆ، یانی "بن پەل"  یاوان مەشۆ ماڵیشەرەو باری پێکنیشۆ و وشکش کەری ( ئەگەر ڕةنگەو گەلاو تەماکۆی پڕا و مەیلەو زەردەبیە  ئانە یانی تەماکۆکە یاوان )، زەمین فەرق کەرۆ بە جۆرو  تەماکۆی ،زەمینی چامنە ھەن تەماکۆی خاس مارۆ  یانی شیرەدارا و فەحسەنە بە پلە یەک بەرمشۆ،و پەی دروسکەردەی سیگاری بەکار مێ،ھنی چامنەیچ ھەن شیرەش کەماو خاس بەرمەشۆ  فەحسەنە،تەماکۆ ھەتا شیرەدار بۆ شیرەش فرەبۆ یانی خاسا.

 تەماکۆ ھەکە یاوا "بن پەل و دلێ پەل و سەرپەل) ش ھەن ،ئەوەڵجار بن پەل یاۋۆ ئاخرو  مانگەو حەوتی بن پەل کریان، دلێ پەل یام دلێبەر گنۆ مانگەو ھەشتی  چن جار ئاوەوە تەماکۆکەی مدەی دماو لابەردەی بن پەلی ئینجا دلێبەریچ یاۋۆ، ڕەنگا گنۆ کۆتاو مانگەو ھەشت و ئاوەخت ھەوا فێنک بۆنە شەوێنە  وچون گەلاوێژ گنۆ، ھەرپاسە  چن ئاوێ تەرش داری و سەرپەل میاۋۆ و ئادیئچی ماڵیرەو پێکنیشۆ.

وەڵۍ ئانەی تەماکۆ یاۋۆ پەنە مەشۆم کەپرەت حازرە بۆ پەی یاگی ژیوایت و تەماکۆ پێکنایۆ "یەری مەترێ بە چوار مەترێ یام گەورە تەر کەپرە کەری،چەوەولاوە ھەرزەلێ گولانی پەی کونەو ھەلێزو چیوی یام کونەلانیوە گولانە، چەوڵا تەرۆ " چەرداخە" پەی ئانەی شریتە تەماکۆکەیش پۆ کەری و وشکە  بۊ.

چەرداخە بە دارچنارێ درێژ پەنج ھەتا ھەشت مەترێ درێژ بۆ و کۆڵەکێ گولانێ مەترو نیمێ درێژ کویرە  ھەر دارێ  دووێ یام یەرێ کۆڵەکیش لازمێنی، چن چەمێ چەرداخۍ کویرە و حازرێ با پەی ئانەی شریتەو تەماکۆکەی وشکە بۆ،لاو ئێمە دەسورو تەماکۆی پیسەنە ،وەلێم بازێ یاگێ تەری تەماکۆکەی مالارەو ماراش بە چەنی پێکناشۆ و سەروزەمینیوە مداش وەرتاو تا وشک بۆ، یام شریتەکا سەرو زەمینیوە  یاواوە تا وشکۍ با.

تەماکۆ ماڵایرە: ھەرمانێ تەرە و ناڕەحەتە و تەماکۆی، سەحبی زوو دماو مەڵلا بانگدای چن کەسێ ھۆرمیزاو ملا پەی دلێ تەماکۆی  بومولێلو سەحبی دەس کەرا تەماکۆمالایرە ھەتا وەرتاو کەوتەی بە پاو تواناو وێشا  تەماکۆ ماراوە کەپرە، بەکۆڵێ وێشا  بە گڵێمە  یام بە بارو ھەری  بەشەڵتە ماراشۆ،ئەگەر کەپرە نزیکە بۆ بە کۆڵی و بەگلێمە،ئەگەر دور بۆ بەشەڵتە و بارو ھەری،چی دمایۆ شەڵتەکەی وزێنێ دلێ عەرەبانەو تراکتۆری تا بارۆشۆ کەپرە.

بە دەسی راس چن گەڵیوە  ماڵیرە  پۆساقو تەماکۆکەیۆ،مەشۆ بزانی  ھەتا چن گەلێ یاوان باریش،ئەگەر گەڵای سەوز باری ئانە خراپاو خاس نیا گنۆ دلێش چون پەی وشکنای تەماکۆکەی خراپنۊ،ھەکە دەست پەڕ بی مدەیش بنەو دەسو چەپیت ،چن جارێ ماڵیرە تا بنەو دەسیت بۆ بە باوشێ پەڕە  ئیتر مەتاوی فررەتەر ھۆرگیری، بەریش دلێ گلێمەکێ یام شەڵتەکەی منیەیشەرە، مەیۆ  واوەی دەس پەنە کەریوە، ھەرمانەو تەماکۆ ماڵایرە متاوی وێرەگانە شەویچ ماڵیرەو باریشۆ کەپرە سەحبی نەمی پێکنایۆ،تەماکۆ مالایرەیچ  مەشۆ بەگەل  کەریش.

بازێ یاگێ پێسە مەنتەقەو باڵەکایەتی وەختی تەماکۆ یاوۆ گردی یەکجار بنەنە بڕا ،و دمایی گەلاکاش  کەناوەو  بە داریوە(شیش) ێوە پێکناوە و پاڵش وزا تا  وشک بۆنە،یانی فەردە گرتەیرە نیا،ئی جۆرە تەماکۆ پەی بەکارئاردەی دلێن  و نمەتاوی کیانیش بەرۆ.

تەماکۆ پێکنایۆ:تەماکۆ پێکنایۆ ئەوەجەش ھەن بە ( چەنەو تەماکۆ پێکنایۆ کە "نیم مەتر "  دریژە بۆ ،تیژەو سافە بۆ، چنی بەنی ،بەنی تایبەت و تەماکۆی کەری بەشریتە دووێ مەترێ زیاتەر دریژا) کەپرەنە تەماکۆ بە جەم و چن کەسیوە پێکیۆوە ،ھەر کەس چەنێ بەدڵو وێش ھۊرچنۆو  دیاریەش کەرۆ پەی وێش بەدریژایی ھامنی تەماکۆش پنە پێکنۆوە، و نامیش منیۆ، بەنێ کەرۆ وڵەو چەنەکێرە کە ئینا دماوە "قننەو چەنەکیوە "  گەڵا تەماکۆکە یوەیوەی پێکێۆوە چەنەکێ کەری دەمارو دلێراسەو گەڵا تەماکۆکەیرە، ھەرکە چەنەکێش پەڕە کەردە یام بەنیمەیی  ماڵیشەرە دلێ بەنەکەی و شریتەکێ،  ئەو سەرو بەنەکەی وەڵەفێ مدەی وەنە ،پەی ئانەی تەماکۆکە نێڕەو دمایچ  کەریش چەرداخەکێرە، ئی سەرەکەیچ متاوی کەری وەڵەفی یام ھەر پاسەمەنۆوە،  ھەتا ویرەگا پەنجا شریتی زیاتەر یام کەمتەر بە پاو کەمو فرەی تەماکۆ پێکنەکا،چنەئامای و ئازایی  پێکیۆوە، شریتەکا  ھەمیشە فێنکو وێڕەگایۆ ھور وزی پۆچەرداخەکیوە، نمەبۆ بە گەرما تەماکۆی فرە تەڕ ھوروزی چون وەرەتاو خراپنۆش ،وەڵەفەکێ کەری پسمارەکێرە و ئەو سەرەکەیش ماری پەی پسمارەو دارەکەی تەری  ئیتر شریتەکێ پۆ چەرداخەکیوە تەکیۆو  بەرزەنەو ھەوا ملۆ چێرشەرەو ،تا وشکە بۆ،ھەتا سەحبێ تەماکۆکە پۆ چەرداخیوە سیس بۆ شەوێ و گەرماکەیچ ڕۆیی دماین کاریگەری خراپش نیا سەرشۆ.

وەختو تەماکۆ پێکنایۆنە دلێ کەپرەکێنە گجار بڕ برانی و کێ وەڵکی کەرا ھەتا بزانا کێ ئازان و زیاتەر شریتێ مدۆ وەنە  و زوزو  دەسو پلش مێوە تەماکۆ کەرۆ پۆرە.

وەختێ تەماکۆ پێکنیۆ بازێ گەلا تەماکۆی ورد ھەن مەپێکیۆوە،ئیتر بەجیا ورش گێری و مدەیش وەرەتاو ورەشیش  پنەش ماچێنمی (پیخوڵە) دمایی بە نرخیوە کەمە ورەشیێ،یام  ھنو بنەو چەرداخ و گورزەیچ  ھەکە گنێ  ماشێنمێشۆ و ئادیچ قیمەتش جیا بێ.

وەختو تەماکۆ ماڵایرەو تەماکۆ پێکنایۆ  یام ھەروەخت دەس دەی ئەو تەماکۆیۆ پەی ماوەو چن سەعاتیوە، دەست پەڕ بۆ شیرەو تەماکۆی،شیرەو تەماکۆی مادیوە شیلەیی بۆری مەیلەو سیاوا، بوەو تەماکۆی مدۆ تامش تاڵا دەسو گولک پۆژنۆرە،مەشۆ دەسێت خاس شۆری ئینجا متاوی نان وەری چون تامش فرە تاڵا.

فرەو وەختی بەرو یەرەمو تەماکۆی "سەرپەل" گنێ مانگەو نۆی یانی پایزی،ئیتر ناڕەحەت وشک بێ یام  واگژەو سیاوا خراپنیش،ئەوسا زوو وران وارێ  پیسەو ئیسەی نەبی،مانگەو هەشتی گەلاوێژ گنێ و دنیا فێنکەو نمدارەبی،زەمین شۆکێشیوە،پۆکەی تەماکۆ وشک نەبی.

چەرداخە: دماو ئانەی بە چنارێ و کۆلەکێ چن چەمێوە چەرداخەما کوارە  پسماری وردێ کۆمێ دارەکەیرە لای سەریشۆ، ھەر بەینو پسمارێوە ئیننەو پانی چوار گولکا دەسی بۊ ..چەرداخە حازرە بیە، گرد ڕوێ دماو تەمامیای تەماکۆ پێکنای  بە بنەو دەسی یام بە سەرو ملی شریتەکا بەرمی لاو چەرداخەکێ و یۊ ھۆرشا وزۆ،مەشۆ ئاننە چەرداخەت بۆ ھەکە بەشو تەماکۆکەی کەرۆ، چن ھەفتی شریتەکێ وشکێ با، دماو ئانەی ھەر پەنج شریتێ پیوەر کەرمێ یەک "گورزە"  گورزەو تەماکۆی، گورزەکایچ چن ڕوێ زەمینەنە منیەیرەو تا زەریف وشکێ با، دماو ئانەی  گورزەکا بەرمێ وزمێ زیننان"زیندان" مەشۆ گورزەکێ تەمام وشکێ با،ئەگەر تەڕی با  تەماکۆکەش خراپیۆ و سور بۆنە دلێ فەردەکەیەن، تەماکۆوی وشک ڕەنگی زەردەی ئاڵتونیەش ھەنە، مەشۆ بن پەلی ماڵیرەو کەریش گورزێ و وزیش زینان و کەریش فەردە ئینجا  نەمی ھەرمانەو دلێ بەری و ھەر پاسە پەی سەرپەلی.

زیننانو تەماکۆی: زیننان ی گەورەو گولانەیچ ھەن گەورە دوێ فەردێ تەماکۆ دارۆ  گولانە یەک فەردە دارۆ، ویرم مێ چنی لالۆ عیزەتیم  گوڵپ پیوەرە زیننانێما کەند، یەک فەردەیی ،مەشۆ  شانزە  ھەتا ویس گورزێ دارۆ  یانی یەک فەردە تەماکۆ،  دوە فەردە یانی سیو دووێ تا چل گورزێ دارۆ،دماو ئانەی زیننان کنیا ،دوێ مەترێ قوڵ  ودرێژیش  یەرێ مەتری زیاتەر و پانیش دووێ مەترێ  بۆنە، لانو کەمی چوار دارێ قایمێ سەرش گێری و بەریوە گولانە ھەکە بەشەر بتاو بلۆ دلێشو بەر بێوە، سەرکەیش بە خیزەرەو پوشو گیاوا پۆژنیرەو ھەڕەبانش کەری و خاکی خاس کەری سەرشەرە،نمازی ھیچ یاگیوە ھەوا بدۆ ،دلیوە پۆ دارەکاوە  بە ڕیکو پێکی ویس پسماری کویرە پەی ئانەی گورزەکاش پۆ ئاڵۆچنیرە،  ئەوەڵجار تەنەکێ ئاوی شانمێ دلێ زیننانەکەی پەی ئانەی شۊدار بۊ،مەشۆ گورزەکێ نەدا دیواری زینناکەی چون تەڕی ئاوڕشینەکەی خراپنۆشا، دمای ئانەی گورزەکا بەرمی دلێ زیننانەکەی یۆ ملۆ دلیوە  یۆیچ سەرۆ مدۆش دەسۆ و ماڵۆچنۆشارە پۆ پسمارەکاوە، ھەتا زینناکە پەڕ بۆ، شانزە گورزێ،مەیۆ سەرو ئیتر بەرەکەیچش گێری و بە خاک پۆژنیشەرە، پەی ماوە 24 سەعاتا گورزەکێ دلێ زیننانینە با،وەختاو وەخت ،ئینجا ملی بەرەو زینانەکەی ورمدەیۆ سەرنجە مدەی گورزەکێ نەروم نۆڵێ بیێنێوە ،ماریشا بەرۆ کەریشا فەردە.

فەردە تەماکۆگرتەیرە:

لاو ئێمە دەسور پاسە بێ کە تەماکۆکەی کەری بەفەردەو ئینجا حکومەت چنەت ھۆرگیرێو سانیش، وەلێم یاگا تەری جیاواز بی، سننۆقێوە تایبەت بە فەردە گرتەیرە  چوارلا دروس کەری نزیکەو مەترو نیمێ دریژ و حەفتا سانتیمی پان و  بەرزیش نزیکەو مەترێ بێ ،ھەروەخت ئەوەجەت گنۆ ھورشبەسی و دماو فەردەگرتەیرە ھۆرش شانیەوە، یاگێ تەختەنە و چێرو سێبەرەو تفێنە  سننۆقەکەی منیەیرە  ئەوەڵجار گونیوە یاویرە چێرو سننۆقەکەینە دمایی یوە یوەی یام چن گورزیوە پێوەرە ماری بەرۆ دلێ زیننانەکەینە  بەرەکەیش پۆژنیراوە،ماریشا نزیکو سننۆقەکەی  منیەیشارەو چێرە خەرێ یاویرە چیرشاو پۆژنیشارە تا  وشکێ نەباوە و بەنەرمی مەنا،  کەسێ ئۆساو فەردە گرتەیرە دس کەرۆ بە ھەرمانەکێ، یۆتەریچ یاردیش مڎۆ گورزەکا کەرۆوە (گورزێ پەنج شریتێنە) ھەرشریتێ کەرۆ دوێ لتێ بە ڕیز منیۆشا دلێ سننۆقەکەی ، ھەر چینێ پەنج نیمە شریتیش وزینە ،ئەوەڵجار  دووێ نیمەشریتێ ساقەکا تەماکۆکەی کەری دیمو بەریوە لکنیشا دیواروسننۆقەکەیرە،یەرێ نیمەشریتێ تەری دلێشەنە ھەر یۆیشا ڕوەکەری دیمێوە  بە تەرتیب یاویشارە، ئینجا  نیمەو گورزەکەی تەریچ ماری منیەیشارە، گردجارێ دوێ نیمەشریتێ ساقەکەیشا کەری دیمو بەریوە  تا فەردەکە زەریف دەقش دیار بۆ، یەرە نیمە شریتەکەی تەریچ ھەرجارێ بارێوەرە یاویرە، پەنج گورزێ منیەیرەو ئینجا سەرو سننۆقەکەیش وزی سەر و چن تەوەنێ زلێ کە سەد کیلوێ باو چنی ئانیەچ دوێ کەسێ ملا سەرو سەرەسننۆقەکەی زۆر کەراو تا زەریف شریتە نەرمەکا شێلا و خاس دەق گێرۆ و کەبس بۆ(فەردە شێلتەی)،دماو ئانەی وەزیرەو تەوەنەکا لابەری و سەرکەیچ لابەری ، ئینجا پەنج گورزێ تەر ماری بەرۆ و بە ھەمان دەسور منیەشا دلێ سنۆقەکەی، و شیلیش ،ھەتا شانزە گورزێ تەمامنی یام زیاتەر، ئیتر "سەنگو بەرد" و سننۆقەکەی منیە تا ماوەو 24 سەعاتا  پەی ئانەی زەریف و خاس فەردەکە لکۆو دەق گیرۆ و قەوارەش گولانە بۆوە ،دمای ئانەی سنۆقەکەی ورکێشی پۆفەردەکەیۆو، فەردەکە جیا مەنۆ یاگێ وێشەنە، ئیجا نیمە گونێی تەر مدەی ملو ئی سەرکەیشەرە و  چنی ھنەکەوچێریش  بە "خلێنە" زەریف ئیسەروئەوسەرو گونیەکەی پێکنیۆو ماریشاوە یۆ،ئیتر فەرد تەماکۆ حازر بەری یاگێ فێنکەنە ورش گێری تا وەختو (وشکنای،فەحس) بەریش حکومەت مسانۆش چنەت، مەشۆ یاگێ ھرۆرگرتەیش فێنکەو وشکە بۆ، گەرمە بۆ خراپیۆ،تەڕ بۆنە خراپیۆ،فەردە تەماکۆ بەپاو خاسیو خراپی تەماکۆکەی کێشو وەزنەش فەرق کەرۆ،مەشۆ ئاننە بۆ ھەکە بەشەرتاڤۆ بدۆش کۆڵێشەرە (55-65) کگم.

پایزێ گرکەس لوێ نۆرە نویسێ تا تەماکۆکەیش بەرۆ پەی "ئینحسارو" ھەڵەبجەی  یاگێ وشکنای تەماکۆی ،فەردە تەماکۆکە چاگە لاو شارەزایاوە وشکیێ، و پلە بەندی کریێ ( تەماکۆی پلە یەک،پلەدوو،پلە یەرۍ و پلە چواریچ بێ ھەکە فرە خراپبێ) قیمەتکەیچ بەپاو پلەکەیەش فەرق کەری، چەکو زەڕەکەیش دێنێ دەسۆ و لوێ  بانک زەرەکەیش ھۆرگێری، بازێ خەڵکیچ ھەر یانەو وێش ورەشێش بە کاسبکارا تەری و کە بازرگانی کەرینی و تەماکۆ سانێنی،جاری جامنەیچ بێ خەڵکی فەقیر تەماکۆکەیش کەرێ سەلەم،،گردش یام چن فەردێوەش "سەلەم" ئی واژێ ئەجۆم جە عەرەبیۆ ئامان، یانی بازرگانیوە ئێ وەڵێ ئانەی تەماکۆکەت یاوۆ پەنە  زەڕو دووی فەردا تەماکۆیت بە وەڵێنە دێ پەنە،چون کابرا کەم دەساو  ئەوەجەش بە زەڕی ھەن، ئیتر وەختێ تەماکۆکەش یاوێ پەنە پایزێنە ،بازرگانەکە ئێ تەماکۆکەیش بەرێ، ھەڵبەت ئا قیمەتە کە بازرگانەکەی دان فرە کەمتەرەنە جانەی کە بازارەنە قیمەت کەرۆ.

تەماکۆی بۆوەش:

تەماکۆی بۊ وەش  یان تەماکۆی بۊندار، جیا جە پەلە تەماکۆی، ھەر کەسێ جگەرە وەر بیێی بە جیا قەڎی یام زیاتەر تەماکۆی تەوەس یام بۆندار کەرێ پەی وێش،ھەروەخت یاوێ وردە وردەی کەنێشۆو وشکش کەرێ،دمایی بەتاقەت وردش کەرێ و  دلێ کیسێوەنە  ھورش گێرێ پنەش اوچێنێ (کیسەو تەماکۆی) کەرییش لاقەدتەرە و چێرو بیبینەکەیتەرە، چنی پەڕە سیغاری، چی دمایۆ قتوێ زەریفەی گولانێ ستیلە پەیدا بیە پنەشواجێنی (قتوە جگەرە) تەماکۆی وردش کەرینەو چنی پەڕە سیگاری ھەر وەخت ئارەزوو جگەریت بۆ ،یۆ پێچیوە و منیەش دەمتۆ.

چی دمایۆ باوو تەماکۆی تەوەسی نەمەن چون چن جۆرێ تەماکۆی تەر پەیدا بی ئیتر خەڵک ھەر چی جۆرەیە وەرێ، یام وردەتەماکۆ چێروچەرداخی یام پیخوڵەکەی وشک کەرێنێ و وەرینیش، دەم جگەرە و سەبیل بەکار ئارینی یام بێ ھیچ نینیش دەمۆ.

سیگار  یام جگەرە  مادەو نیکۆتینیش چنەن کە مادیوەن فیرش بیەی نمەتاوی تەرکش کەری،نیکۆتین  مادیوەن  ماساوڵەکا  بەدەنی خاو کەرۊۋە ،وەختێ ملۆنە دلێ ونی کاریگەریش منیۆرە سەرو ماساوڵەکاوە،ئیتر پێسەو مادەیوە سڕ کەری ئەژمار کریۆ فیرش بیەی تەرک کەردەیش نارەحەتا، ھەرپاسە نیکۆتین  کاریگەری خراپش ھەن سەرو نەوەشی  گەدۍ و کۆئەندامو ونێ و دڵو لولەکا ونێوە ،ڕەقیشا کەرۆ.

کەپرە و بنەو ھامنی:

ھەرکەس تەماکۆش کەردێ ئەوەجەش بە کەپڕی و بنۍ بێ، دەگاوە بار کەرێ سەرو تەماکۆی، کەپرە  ڕۆنە یاگێ ئیسراحەتی بێ  و تەماکۆش دلێنە پێکیێوە، شەوێچەنە  لوێنێ سەرو کەپرێ وتێنێ، چون خەڵک تەرسەو مارو دمارەکۆڵیش بێ شەوێنە، ھەتا ھەرمانو کار مەنێ کەپرەکێ مەنێ،ئیتر پایز ئامێ کەپرەو چەرداخەو بارگەو بنێ گردی پێچێنێوە لوێنیوە دەگا و پایزو زمسان دەگانە بێنی.

سەرداو:

فرەو وەختی چن کەپرێ نزیکۆ یۆینە جەمێ بێنێ ساناڵێ و چەرداخەو زیننان و  سەرداو و کەلەو  پەچەو گاو و ئاژەڵەکەیشا نزیکشاوەبێ ،چێنە گەرەکما باسو سەرداوی کەرو.

سەرداو : وەختێ بنێ بەرینی سەرو تەماکۆی ھامنێنە فرەو جاری دوور بێنێ جە سەرچەمەو  ئاوێ (ھانە) ی، ئیتر خەڵکەکە ناچار بێ  سەرداو ھورکەنۍ، ئی چن کەپرە پیوەرە  سەرداوێ ھۆر کەنێنی پەی ئانەی ئاوی فێنکەشا بۆ وەراشۆ، چالێ کەنێنی دوێ مەترێ قوڵ دوێ مەترێ پان،  سەرش گێرینی بە  قاشاخ و ھەڕە یام گیواوی تەر پەی ئانەی فێنکە بۆ، لاێوە  ئاویش وزێنی سەر تا چاڵەو سەرداوەکەی پەڕەبۆ لاکەی تەرۆ  ئاوەکێ  واژاوش سەرکەرۍ  وەختێ سەرداوەکە پەڕ بۆنە. ئیتر ئاوەو ئی سەرداویە ھامنێنە فێنکە بێ،پەی واردەی و دەسو پل و قاپو قابلەمەو قۆری وپیاڵە شتەی  بەکار ئێ ، ئەگەر ویرێ کەرمێ ئی ئاوێ جە ڕووەو زانستیو تەندروستیوە  فرە پیسە بێ وەلێ خەڵك ناچار وەریش، بەچن شیوازێ پیسە بێ، ئەسڵ و ئاوەکێ بە جۆگە ئێ سەدان کیلۆمەترێ دورۆ ئێ و کەرینیش سەرداو،، ھەرچی سورپیاز و زەردەواڵە ،قورواقی ،رەقە بێ  سەرەکەرێنی ئی سەرداوە،  جارو باریچ وەختو نیمەڕۆینە بێ دزیۆ  تووتەو یانیوە لوێ دلێش، وەختێ لوێنی ئاوی باری ئینە زانینی تۆ بەرەو سەرداوکەیۆ ئاوی ئارینی ،سەرەکەی تەرۆ تووتەکە  شڵپو ھۆڕ بەرشی بەرۆ،ئیتر ئی بەزمە چن جار واوەی بێوە، ھەرچی تووتەکا کوشیڼی و دورشا وزێنێ ،جار نەبێ وەرو گەرمای تووتەی داماگ ھەم پەی فرسەتی گێلێ  حەروەختی چۆڵ بێی لوێوە دلێ سەرداوەکەی.

ھەر یانیوە  وەڵاخش بیێ  ئەر پەردەچیێش لوێ بە کونە  ئاوی ئارێ پەی واردەیۆ.

شەتڵ گرتەی:

دماو ئانەی ئاخر بەرو تەماکۆی سەرپەل تەمامیا،ئیتر گردو تەماکۆکەی گوڵ کەرۆ،دماو نزیکەو دوانزە روا  گولەکەش ڕێزۆ و بۆ بە بەر (تۆم...شەتڵە)  ئیتر کاردێوە تیژە بەری هەرگوڵو تەماکوێ یاوابۆ بڕیش، وزیش "وەرلەشیمە" کیت ،بەریش یاگیوە پاکە  هورش مجی تا وشکە بۆ ئینجا کویش وپاکەش کەری پوشوپلەکەی پۆ تۆمەکەیۆجیا کەریوە،مدەیش وارە و هورش دەمنی ،ئیتر شەتلە  وشکەکێ "تۆم"  کەی هورگیری پەی ساڵێ تەر وەهاری واوەی شانیش و مزیۆوە.

د.ناجح گوڵپی

 ھەورامان 10/7/2017