هەورامیەکاو کەنۆڵەی

ھەورامیەکا و کەنۆڵەی

 ویەردەو کەنۆڵەی:

تیرێوە نامیێنی جە ئۆستانو کرماشانی ،ھەر بەنامێ یاگۍ ژیوایشاوە( دەگاو کەنۆڵەی) نامێ نریاینی، چوار دەگێ (کەنۆڵە،پەریان، شەریف ئاوا،قەڵا گەورە ) بەهەورامی قسێ مکەرا ، ڕەوتو ژیوای کەنۆڵەیەکا  سەروەختو  فەوجەو زەنگەنەی بەرکەوتێ جە سەردەمو قاجاریەی ، بەنونگەو نیشان دای ئازایەتی ئی تایفەیە جە جەنگەکاو "ئازەربایجان و ھرات و خوراسانی ... ئتر بە پلەو پایەو خانی جە تایفەکەشانەو سوڵتان جە ئۆردو و لەشکەرەنە بەرکەوتۍ، یوەم کەس جە کەنۆڵیەکا کە ھۆرشاچنی پەی پلەو خانی  پاڵوو فەوجەو زەنگەنینە "میرزا ڕەجب خان "بێ ،ھەرپاسە دووە کوڕەکێچش "محمەد خان' پلەو سوڵتانی و "تاریمراد"پلەو خانی شا ھۆرگێرت، شۆنەو ئانەیچەرە ھەردوی کوڕەزاکێش جە فەوجەکێنە ھەرمانەشا دریا دەس.

یۊ تەر جە جەنگاوەرەکا کەندۊڵەی کە پلەوپایەو سوڵتانیش ھورگرت "پیروەلی سوڵتان "بۍ کوڕو میرزا سەوز عەلی شاعیری بێ،کە نەوەو"وەچەو" کناچەکێ ئەڵماس خانوو کەنۆڵەی بێ، سەروەختو جەنگو ھراتی چنی فەوجەو زەنگەنەی بەشداریێ ئازایانەش کەردەن  چیرو فەرماندەیی "محمەد ڕەزاخان زەھیرالملک و زەنگەنەی " پیر وەلی سوڵتان جە تیرەو سمایلیەی بیەن کە جە "چردوار" لوان کەنۆڵە، پیروەلی بە ھەرمانێ سەربازیە لوابێ پەی سەرپێڵوزەھاوی  وەلێم چاگە جە ساڵەو "1298 کۊچی قەمەری ،1880 زاینی ) فەوتش کەردەن، جەنازەکەشا ئاردنەو پەی کەنۆڵەی ئەسپەردە کریان، دمایی ئانەی محمەد سوڵتانی کوڕش لوا یاگێ تاتەیش پلە سەربازیەکەش ھۆرگرت.

کەنۆڵەیەکێ یاگەدەسشا دیار بێ جە "قیامو مەشروطیەی و پەلامارەو سالاردەولەیو ،شەھادەتو حسین خانو زەنگەنەی" ھەرپاسە دەسەو موزیکو فەوجەو زەنگەنەی دەسو کەنۆڵەیەکاوە بێ.

زوانو کەنۆڵەیەکا:

 حسین خانو زەنگەنەی ماچۆ زوانو کەنۆڵیەکا زەنگنەن و بەھەورامی پێسەو زەنگەنکا و ئیراقی قسێ مکەرا،(بە زوانوو گۊرانی قسێ مکەرا )

وەلێم حسێن ئاغا میری یۆ جە ڕیش چەرمەکا کەنۆڵەی ماچۆ زوانو  کەنۊلەیەکا ( ھەورامی -ئەشکانین) جە دەگاو ( کەنۆڵەی و پەریانی و شەریف ئاوای ) شۆنەو ئانەیچەرە ماچۆ کەنۆڵە ئیننەو دینەوەری قەڎیمین.

ئاینو کەنۆڵەیەکا: ئیسلام،شێعەی دوانزە ئیمامی

ھۊنیارەکا و کەنۆڵەی:

چننەھا شاعیرێ جە کەنۊڵەیەکا ھۆرکەوتێنێ،نامی تەرینشا ئەڵماس خانوو کەنۆڵەین ( ساڵەو 1702 زاینی جە دەگاو کەنۆڵەی  و دلێ خانەوادێ دۆلەمەندینە پەیدا بیەن،تاتەش نامێش ئەحمەد خان بیەن، ساڵەو 1776 ئەمرەوخوایش کەردێنەو ھەر جە کەنۆڵە ئەسپەردە کریان ) پەیلوایەو تەریچ ھەن ماچۊ تاتەش نامێش ڕەزاخان بیەن، ئادیچ شاعر بیەن،ماچا تاتەش دەسش کەردەن بە ھۆرگێڵنای شانامەو فیردسی و دماتەر ئێدی تەمامنان.

ئەڵماس خان ھام دەورانو میرزاشەفیعو کولیای بیەن،وەختو مەردەیشەنە شیعرێوە چەمەریە منویسو پەیش کە با س جە کۆرۆ بیەو(خامۆش) وەچەو ئەڵماس خانی کەرۊ،چون ئەڵماس خان کوڕش نەبیەنو ھەر دووێ کناچێش بیێنێ.

ئەڵماس خان ئەسڵ خەڵکو پاڵنگانی بیەن لوان کەنۆڵە، بە ھەورامی  شیعرێش نویستێنی،ئەڵماس خان سەرھەنگ بیەن فەرماندەرو تیپیوە ئەمارەتو ئەردەلانەکانە / سپاو نادر شاینە، ئەڵماس خان سەربارو ئانەی ھەرمانەی سەربازیەش کەردێنە  وەلێ نویسەرێ و ھۆنیارێ بەتوانا بیەن چا سەردەمەنە ،تائیسیاچ ئێمە شانازی کەرمێ بە نویستەکاشەو ساحیبو ئی نویستانە (بەرھەمی جاپکریا ) :

1.      یوسفو زلێخا

2.      شیرینو فەرھاد

3.      لەیلێو مەجنون

4.      ڕۆسەمو زەردھەنگ

5.      کەنیزەکەو یانزە کوڕێ

6.      نادرنامە(جەنگنامەو نادری )

7.      خورشیدو خەرامان

8.      حەوت لەشکر

9.      شیرینو فەرھاد

10.  شەماڵو زەلان

11.  مەنیجەو بیژەن

12.  فەلەکناز

13.  کتو مڵە(دما بەرھەمشا ،نوسیخێوەش ئینا مۆزەو بەرلینی و یۆتەریچش لاو کەسیوە  وێمانەی ئیراقی بیەنو کەوتەنەو دەسو ئیرانی وئیسا پارێزیان  )

14.  یانزە جەنگێ (سیاوەش نامە،برزونامە، نادرو توپاڵ،خاوەران،عەلیو ناتل،رۆسەمو ئەسفەندیار،ڕۆسەمو زۆراب، زوحاکو کاوەی ئاسنگەر،فەرامەرزو زۆراب شا، برزو و فولادوەند،ڕۆسەمو نەھەنگو جمجم ).

 حسێن ئاغا ماچۆ ئەڵماس خان  ساحیب و زیاد جە  22  بەرھەمان ،گرد بە زوانی ھەورامی نویسیاینی ( شانامەی فیردەوسیش ھۆرگێڵنان پەی ھەورامی،سەربارو جەنگامەو نادری ، کە یۆن جە نویستە بەرەزکاش،تائیسا بە چن زوانێ لەیەکۆدایش پەی کریان )

چن شاعێریوە تەریچ بە زوانی ھەورامی کەنۆڵەیی ھەنێ ( مەلیک بێستون، مەڵڵا رەزا، محمد باقر بانیانی ،ھەرپاسە باڵوڵی دانا و سەردەمو عەباسیەکایچ بە خۆڵكو ئی ناوچەیە مزانا)، میرزا سەوزعەلی ،وەچەو کناچەکا ئەڵماس خانی  شاعیر بیەن.وتاتەو "پیروەلی" سوڵتانی کە یۆن جە گەورەکا کەنۆڵەی.

 نیشتگا و ژیوای خۆڵکو کەنۆڵەی:

دەگاو کەنۆڵەی سەرو بەخشو دینەوە ری و شارەسانو سەحنەی (52 کیلۆمەتری جە سەحنەو دورەنە و 75 کیلۆمەترێ جەکرماشانیەو ،ئینا پەشتەو دەربەنڎو کولیایی ، تازەتەرین سەرژمار جە سالەو 1395 ماچۆ کەنۆڵە ( 1220کەسیش چنە ژیوا و 247 خانەوادێنێ)، وەلێ سەرژمارەکا وەڵتەری دەگاو کەنۆڵەی فرەفرێ بیێنە ،ڕەنگا بۆنەو کۆچکەردەیۆپەی شارەکا  کەمش کەردەبۆ.

خۆڵکو کەنۆڵەی وەڵتەر دەورووەرو دەگاو کەنۆڵەینە  ھەوارە زمسان نشینێ بیێنی، ھەتا دەورانو ساسانیەکا گرد پیوەرە چی دەگێنە یۆگیرێ بیێنی،یانی  ویەرینو دروس بیەو ئی دەگێ گێڵێوە پەی دەورانو ساسانیەکا،تاقە شۆنەمایوە کۆنە بەنامێ قەلاو مەروانی ئینا سەرنیشتو دەگاو کەنۆڵەیەو.

قلبعلی خان سی 30 سالێ چێوەڵتەر نویستەنش: تایفەو زەنگەنە کەندۆلەو پریانی بەشینێ جە بلۆکەو دەربەند بێڵەواری،دووێ دەگێنە مژیوا سەدونەوەدو پەنج خانەوادینی، سەدو چلو حەوت سەربازو پلەدارشا ھەن، گرد باخدارێنێ و قوتو ژیوایشا میوە ورەشین،ھەرگیز مەلا و نەلێنی پەی گەرمیانی ،یاگێ وێشانە نەجوڵێنی، پەوکای بە کەنۆڵە نامیێنێ.

کەنۆڵەیەکی جە دەگاکێ وێشانە ھەزارو ھەشتسەد دانە تەڵانێ و باخێشێ دلێ کەشەکانە بەرئاردێنی بەتایبەت باخو مێوی "ھەنگوری "  تا پنەشا بژیوا، یانی خۆڵکو دەگاکا کەنۊلەی ھەرمانەو باخداری کەرا  گردو میوەکاشا ھەنێ بەتایبەت چنەھا جۆرێ  ھەنگوریشا ھەنە، ھەر جەئەوەڵەوە ھەنگوریشا بە بار بەردێنە پەی کرماشانی و ورتێنەشاھەتا ئیسەیچ بەرھەموڕةنجو وێشا موەرا، ئی ھەرمانێشا عەینەن ھەورامان.

 تایفەو کەنۆڵەی چن تیرێوەنی  جە نیشتگاو وێشا "کەنۆڵە " و دلێ یەرێ گەڕەکانە مژیوا ( گەرەکەو سەری، دلێراسەی ، واری) ،پی جۆرە:

گەڕەکەو سەری: ( تیرەو باقرەی "میرزا رجب خان ") ( تیرەو رەزاوەیسی "میرزا خان ") ( تیرەو جنا وەیسی "کیخا ئەڵڵا مرادی " ) ( تیرەو چراخی " کیخا کاکی") (تیرەو شاباز بەگی "کا مبارەک")( تیرەو زەنگەنەی "جان عەلی") ( تیرەو حسێن عەلی و وەکێڵ باشی )( تیرەو کاصیدیم "محەمەد وەلی ") ( تیرەو دارۆغەی "شاکەرەم" )( تیرەو مەشھەدی حسێن" مەلک مھرخان" ).

گەڕەکەو دلێڕاسەی:  ئی گەرەکێ گرد "سمایلە " نۍ، (تیرەو شامبیاتی "محەمەد عەلی خانو کەنۆڵەی ') (تیرەو غولام عەلی" میرزا سەوز عەلی" )( تیرەو مەلاساڵحی)(تیرەو سۆفی حمەحسێنێ ) (تیرەو مەخمولەی "مەحمودەی") (تیرەو شەرفملکی) (تیرەو ئۆسا ئیسماعیلی)( تیرەو ئۆساقاسمی) ( تیرەو کڵاش پاکا "دۆم" )( تیرەو مۆمنەی).

گەڕەکەو واری:  ) تیرەو مایە حسێن عەلی )( تیرەو بابای )( تیرەو ئاخوندەکا) ( تیرەو عەلی سەلیمەی)( تیرەو کاکا ) (تیرەو باوکەی) (تیرەو خڕ گوڵی)( تیرەو سیاوەکا) (تیرەو عێراقیەکا) (تیرەو دەروێشا ) (تیرەو مەڵڵا زەمانی)(تیرەو محەمدە کرمانی )( تیرەو فەرھاد کەنۆڵەی کە ویش بە وەچەو شیخ مسەفاو تەختەی منیۆرە " فەرھاد کوڕو گوشتاسبی کوڕو کیخسرەو بەگو کوڕو شیخ مسەفا ی ساحیبو مزگی دەگاو تەختەی " جەدەورانو سەفەویەی کۆچشا کەردەن پەی کەنۆڵەی و دمایی بیێنێ بە دوێ تیرێوە (فەرھادو و مەخمولە).

تیرەو سمایلەی بە نونگەو یاگەکێشاوە جەگەرەکەو دلێراسەینە،ھەرمانو کارو کاڵاڼتریشا دەسۆ بیەن جە تیرەو شامبایتی ھۆرچنێنێ.

سەرنجە: جە نویستەکەو ئەمیرحسێن خانو زەنگەنەی ماچۆ کەنۆڵە یۆن جە ھۆزەکا زەنگەنەی،وەلێم  ڕیش چەرمە حسین ئاغا میری ماچۆ کەنۆڵەیەکی ھەورامی-ئەشکانیێنێ، شۆنەو ئانەیچەرە باس کریان باوانو ئەڵماس خانی و تیرەو فەرھادی جە ھەورامانەو لوێنێ پەی ئاگەی.

د.ناجح گوڵپی  / ھەورامان  17/8/2017

سەرچەمە:

http://amir-hosein-zangeneh-     

سایتو ئەمیرحسین خان زەنگەنە

http://kandoleh.ir/ سایتو کەنۆڵەی