یاوەرکەردەوە(ئاوەڵکار، قید، ظرف,Adverb )

          

یاوەرکەردەوە(ئاوەڵکار، قید، ظرف,Adverb )

واتیٛوەنە سیماو قومیای کەردەوەو ڕستەی نیشانە مڎوٙ جە بارو(چەنیەتی، دەم، یاگیٛ، چنڎیەتی)، سنورێو پەی تەمامکەردەیو ماناو ڕستەکەی منیوٙرە، بڕێ جاریٛ مەکریوٙ بواچمیٛ ڕستە ئەوەجەش نیا بە یاوەر کەردەوەی، چون ماناکیٛش هەر مڎوٙنەو نمەفاڕیوٙ.پەی نموٙنەی(سەوای مەلو پەی بڵبەری. ملو پەی بڵبەری) یام زەماونڎەکیٛ فرە وەشەبیٛ. زەماونڎەکیٛ وەشەبیٛ.

ئەچی باسنە مەلمیٛ لاو زوانەکانو جەهانی تا بزانمیٛ چەنی باسو یاوەرکەردەویشان کەردەن:

یاوەرکەردەوە، ظرف زوانو عەرەبینە:

چنڎە ئەژناسێوە زوانو عەرەبینە کریان پەی یاوەرکەدەوەی(ظرف) هەکە گردشان هەمان ماناو هەمان مەبەست میاوانان: [1]ظرف زمان نامێوە مەنصوبەنە باسو دەمو قومیای کەردوەی مەکەروٙنە، پەرچەو واتیٛ(متی) مەڎوٙوە، یانی چیٛوەکە کەی قوٙمیان؟

ظرف مكان: باسو یانگیٛو قومیای کەردەوەی مەکەروٙنە. پەرچەو واتیٛ پەرسیٛ(این) مەڎوٙوە، این: یانی چکوٙ، جەکوٙ؟

نامێوە مەنصوبەنە، هەرمانێوە ڕووە مەڎوٙنە چەنەش، مەگیٛروٙنەش ویٛ، ئەگەر باسو زەمانیش کەردە ئانە یاوەرکەدەوە زەمانین، ئەگەر باسو مەکانیش کەرد ئانە یاوەر کەردەو مەکانین[2]، یام نامێوە مەنصوبەنە ئانارە مکەروٙ پەی زەمان و مەکانو قومیای ڕوەدایێوە، وەروئانەی مەکریوٙنە بە دویٛ لزگیٛوە(ظرف مكان, ظرف زمان[3]) ظرف مكان پەی بەیانکەردەیو قومیای کەردەوێو جە یاگێوەنە.(جلس الطالب امام المعلم. وەنیارەکە وەردەمو ماموٙساکەینە نیشتەنرە)، نمونیٛ سەرو یاوەرکەردەو یاگیٛ(امام، قدام، خلف، وراء, فوق، تحت، عند، ثم، هنا).ظرف زمان: پەی بەیانکەردەیو قومیای کەردوەێو جە دەمێوەنە.(سافر شاهوٙ الیوم) شاهوٙ ئاروٙ سەفرەش کەرد. ئاروٙ یاوەرکەردەو وەختین. نموٙنیٛ سەرو ظرف زمان(الیوم، امس، غدا، اللیلە، سحرا، مساء, وقتا، ابدا،صبا‌حا). زوانو عەرەبینە یاوەرکەردە کەوتەن وریتی نامە مەنصوبەکاوە(مفعول فیە)، ئعرابنە مەنصوبەن. سەرنجە مدەییٛ زوانو عەرەبینە یاوەرکەردەو وەختی مەگنوٙنە دماو ڕستەی، وەلێم هەورامینە مەگنوٙ وەڵیٛو رستەیوە(هیزی لوانی پەی گوڵپی). هیزی یاوەرکەردەو وەختین، ئەگەر بەعەرەبی بواچیش( سافرت گوڵپ امس) امس یاوەرکەردەکەن کەوتەن دماو رستەکەی، وەلێم زوانو عەرەبینە یاوەرکەردەو یانگیٛ مەگنونە دلیٛڕاسەو ڕستەیوە(جلس الطالب امام المعلم، جلست تحت الشجرە). مەوینمیٛ هەورامینە(وەردەمو ماموٙساکەینە نیشتەبیٛنارە) هەم کەوتەن وەڵیٛو ڕستەیوە. یانی ڕیزکەردەیو پەساکیٛو[4] ڕستەی فەرقش هەن زوانو هەورامینە چەنی زوانو عەرەبی.

 

قید زوانو فارسینە[5]

قید واتیٛونە کە مەزمونو ڕستەی، کەردەوەی، سیفەتی، قەیدی یام دەسەو کەردەوەی، سیفەتی، قەیدی یام هەر واتێوەی تەری بیٛجگە نامیٛ و یاگەگیرو نامیٛ، مقەیەد مەکەروٙنە و چیٛوێ زیاڎمەکەروٙ پەی ماناکیٛشان، پیٛسە(خوشبختانە استاد ما مهربانست). خوشبختانە قەیدو ڕستەین.

تنڎ ملوٙ ڕانە. قەیدو کەردەوەین.

فرە زل. قەیدە سیفەتین.

فرە کرژ ملوٙڕانە قەید و قەیدین.

فرە زەریفەتەرنی جە ولیٛ. قەیدە دەسەو یاوەرنامیٛن.

وەروئانە متاومیٛ بواچمیٛ قید یون جە زیاد کریاکا ڕستەی.

جەبارو مانایوە قەید چنڎە جوٙرێن:

قەید مکان: یاوەرکەردەوەو یاگیٛ، پیٛسەو:اینجا، آنجا، نزدیک، پیش، خانە، بخانە، کجا.

قید جهت: یاوەرکەردەوەو ئاراستەی: شرقا، غربا، جنوبا، شمالا"گردیچ عەرەبین ناشوکری نەبوٙ".

قید زمان: یاوەرکەردەوەو وەختی: امروز، فردا، دیروز، قبلا، بعدا،

قید چگونگی وحالت: یاوەرکەردەوەو چەنیەتی: خوب، بد، عاقلانە، خندان، دیوانەوار، چگونە، چطور.

قید مقدار: یاوەرکەردەوەو چنڎیەتی: کاملا، بسیار، کم، اندک، خیلی،

قید شمارە: یاوەرکەردەوەو ژمارەی: یکبار، دوبار، مکررا، هیچ

قید ترتیب: یاوەرکەردەوەو تەرتیبی: دوم ، اول، سوم

قید تاکید و ایجاب: یاوەرکەردەوەو تاکیدی: یقینا، حتما، مسلما، ناچار، بناچار، بیگمان،  بلاشک

قید نفی: یاوەرکەردەوە نەفی: نە، هرگز، هیچ، بهیچوجە، اباد، معازاللە.

قید شک: یاوەرکەردەوە گمانیٛ: شاید، گویا، اینکە، مەگر، بنزرم، باید، فکر میکنم.

قید علت: یاوەرکەردەوەو نونگەی: چرا، بچەعلت، بچە سبب.

قید وسیلە و قید تقریب وقید مقصود وقید انحصار و قید ارزش قید اختصار...

جەبارێوی تەرنە متاوی قید دەسبەش بکەری پەی(پرسشی و غیرپرسشی) چون پەی بڕێشا پسەو قەیدی زەمان و مکان و چگونگی و مقدار جوٙرێوە جە پەرسیٛ هەنە. هەرپاسە متاوی دەسە بەشش بکەری پەی قیدو ئیشارەی و غیر ئیشارەی پیٛسەو(اینجا، آنجا، اینطرف، آنطرف... یاگیٛت نیشانە مڎان، امروز، امسال، اکنون، این زمان وەختت نیشانە مدان. چنان، چگونە، باین شکل، چەنیەتی و حالەت نیشانە مڎان. اینهمە، اینقدر  مقدار و ئەندازەت نیشانە مڎانە،  این دفعە، این بار شمارە نیشانە مڎان، ئەوێ تەرێچ بە هەمان شیٛوە ئیشارە، یام چیٛوەکەت نیشانە مڎانیٛ.

 

بڕێ تەر ئەژناسیٛ یام نامیٛ یاوەرکەردەوەی زوانو فارسینە

قەیدی تایبە و قەیدی هامبەش

قیدی ویژە: تایبە: ئا قەیدنە کە تەنیا بەشیٛوەو یاوەرکەردەوەی بەکار بەیوٙنە ڕستەنە، ویٛنەو نامیٛ، یاوەرنامیٛ یام هەر جوٙرە بەکار ئاوردێوی تەرش نەبوٙنە، پیٛسەو: گاە گاە، هرگز، شرقا. قیدی تایبە سادە و نا سادەش هەن، سادە پیٛسەو(هزگز، مگر،آری، آیا). قیدی ناسادە، مشتق: شرقاً, شمالاً, غالباً...تنوین مەکەروٙش بە ئەرەتاشیا. جوٙرێ تەر ئەرتاشیا چەنی وەلگیرو(نا): ناگاە، ناگهان.

 قیدی ئامیٛتە(مرکب) پیٛسەو واوەی بیەی واتێوە بەهامکاری حەرفی"سال بسال، زود بزود، روز بروز، دستە دستە، دوتا دوتا، گروە گروە، نسلاً بعد نسل. 

حەرفی ئیزافە چەنی سیفەتی یام قیدی: بیقین، بناچار، بناحق، بمفت، بیکبار.

جە نامێوە یام واتێوی چەنی اسم فاعلی: زاری کنان، دمن کشان، برسرزنان.

جە  قەیدی هامبەشی و سیفەتی: زودی، زودتری. هەرپاسە جە کوٙمەڵێ حرفیٛ جەری عەرەبی کە ئەوەجە نمەکەروٙ بواچمیٛشا.

 

قید مشترک: هامبەش: چەپەوانەو قیدی تایبەین، پەی گردو شیٛوەکا بەکارمەیوٙنە، یانی متاووٙنە ببوٙ بە قید و نامیٛ و یاوەرنامیٛ جە ڕستەن، پیٛسەو: خوب، بد، اینجا، فردا،  نمونیٛ کە چەنی قەیدی هامبەشیٛنیٛ:

یوە: سیفەت: فرەو جوٙرەکانو سیفەتی مەبانیٛ بە قەیدیچ، زوانو کوردی و هەورامیچنە ئەپیٛسنەن. سیفەتی بەیانی: ئی جوٙرە سیفەتیٛ گرد بە تەشکو قیدیچ ئەرک مەوینان ڕەستەنە. ئازاد خاس هەرمانە مەکەروٙن. ئازاد هەرمانکەرێوی خاسەن. واتیٛو"خاس" ئەرکو یاوەرکەردەوی جەرستەی یوەمەن، ڕستەی دوەمنە ئەرکو سیفەتی مەوینوٙنە. سیفەتی ژمارە وەختێوە بەشیٛوە تەرتیبی بەیانیٛ رستەنە پسەو یاوەرکەردەوەی ئەرک مەوینان، وەلێم سیفەتی ژمارەی بنەرەتی نمەبان بە قید.

سیفەی نادیار"مبهم"  برێشا مەبانیٛ بە قید پسەو: اینقدر، اینهمە، وەلێم برێچشا هەنیٛ نمەبان بە قەید، پسەو"هر، فلان، چند، چندین"

سیفەت پرسش: یاوەرنامیٛ پەرسیٛ: فرەیشان مەبانیٛ بە قید، یانی قید مشترک.

سیفت ئشارە هەم قیدی مشترکەن پسەو: همان، و همین.

دویٛ: فعل: کەردوەو "شاید "کە بنەرتنە کەردوەن، پیٛسەو قیدی ئەرک مەوینون، هەرپاسە "باید" کەردوەن ومانای قیدیەش هەنە، پسەو قیدو تاکیدی و ئەمری.

یەریٛ: حەرف رەبت: پسەو"بلکە" بەڵکوم، درنتیجە، هنو، بنابراین نیز، همچنین... ئی حەرفیٛ سەربار ئەرکو بەستەیشان پیٛسەو قیدی ئەرک مەویانان.

چوار: دەنگ: صوت: بڕێ دەنگیٛ، نیم رستێ هەنیٛ پسەو قیدی ئەرک مەویانن، پسەو: حاشا وکلا، هیهات، هرگز، آری، نە نە...

پەنجەم: یاگەگیرو نامیٛ: ضمیر: یاگەگیرو نامیٛ هامبەشیٛ بڕێ جارێ پەی تاکیدی بەکار مەیوٙنە، پیٛسەو قیدی ئەرک مەوینون" من خود رفتم. من ویٛم لوانی، ئاڎ ویٛش لوان.

ششەم: نمونەکا وەلێنە دیما کە حەرفی ئیزافە لوان سەرو نامیٛ و ئەرکو یاوەرکەردەی مەوینوٙنە. هەرپاسە قیدو حەرف ئیزافەی و قیدو مەسدەری هەن.

 

ساختمانو قیدی (بسیط و غیر بسیط)

غیر بسیط : مشتق و مرکب، سەرۆ باسو قیدی سادەی و مشتق کریان،  قیدی ئامیٛتەی ئانەن کە جە واتێوە مانادرێ چەنی قیدێوی سادەی، یام واوەی بیەی دویٛ واتا سەرو یوی یام دویٛ ژماران، درێژەو قەیدی و جوٙرەکاش لای واریوە موانمیٛوە.

 

یاوەرکەردەوە زوانو ئینگلیزینە Adverb

 یاوەرەکەردەوە یوٙن جە بەشەکانو دوای parts of speech هامشانو سیفەی و نامیٛ و یاگەگیرونام، دەوری سەرەکیشان هەن جە زوان و گرامەرنە، جوٙرەها ئەژناسێش پەی کریێنیٛ، گردیچ یەک مەفهوم میاوانانە، ئەپیٛسە: یاوەرکەردەوە واتێوەنە[6]، یام دەسەواتێوەنە، هەکە سیفە، کەردەوە، یاوەرکەردەوە یام دەسێوە واتیٛ مفاڕوٙ و ئامادیٛشان مەکەروٙنە و پیٛوەزیٛشان مەکەروٙنە بە یاگیٛ و دەم و ئاژە و چەنیەتی و چەندیەتی و ئەندازە و نونگەوە.

کاتێنە مەواچمیٛ یاوەرکەردەوە تەعدیلو modify کەردەوەی مەکەروٙنە، یانی وەسفو چەنەیەتی فاڕای و چەنیەتی قوٙمیای کەردەوەکەی مەکەروٙنە.

یام یاوەرکەردەوە[7] بەکارمەیوٙنە پەی ئانەی ڕوٙشنکەردەی زیاتەر بڎوٙنە سەرو کەردەوەی، نامیٛ، سیفەی، یاوەرکەردەوی یام ڕستەی.

یاوەرکەردەوە وەسفو کەردەوەی مەکەروٙنە پیٛسەو: ئاڎ بەدەنگی فرە بەرز مەدووٙhe speaks very loudly ، چەنیەتی ڕوەدای کەردەوەکەی ڕوٙشن مەکەروٙوە.

یاوەرکەردوە وەسفو سیفەی مەکەروٙنە و سازەو (ly) مەوزوٙنە سەرش، یام خاستەر وەسفو سیفەکەی مەکەروٙنە و توٙخەش مەکەروٙنوە، پسە(, he plays tennis extremely well he plays tennis well ). وەسفو یاورکەردەوەی مەکەروٙنە، تاخایتێ وەسفو ئاژەو ڕستەیچ مەکەروٙنە،

یاوەرکەردەوە واتێونە، [8] کە بەکار مەیوٙنە پەی فاڕای، تەعدیل،  ئامادەکەردەی چنڎ جوٙرێ تەری جە واتیٛ"کەلیمیٛ" پیٛسەو: سیفەتی، کەردەوەی، ڕستەی،  یاوەرکەردەوێوی تەری، دەسە واتەی یام هەر کەلیمێوەی تەری. ئاژێوە مەوزوٙ وەرەچەم کە وەسفو چەنی و کەی و چکوٙ و بە چە ڕایێو تا چە ڕادێوە ئی چیٛوە کریان یام ڕوەش دێنە. فرێوە جە یاوەرکەردەوەی زوانو ئینگلیزینە بە(ly) دمایشان مەیوٙ، کە یاردیمان مەڎوٙ پەی ئەژناسەیش، هەرپاسە بڕێ تەرشا پیجوٙرە دمایشان نمەیوٙ، ئەدڤێرب فرەوجاری پیٛوەرەمەیانیٛ و ئەرکیٛ جوٙراو جوٙریٛ مەوینان جە ڕستەنە.

یانگیٛو ئەدڤێربی نەچەسپیێنە دلیٛو ڕستەینە، بە پاوە وەسفو کەردەوەکەی و سیفەیکەی یام جوٙرو یاوەرکەردەوەکەی، مەلوٙنە دلیٛراسە و دمائاخرو ڕستەی.

ئەژناسەو ئەدڤێربی(ئەدڤێب) زوانو ئینگلیزینە بە جوانی ڕوٙشنکریانوە، ئیسە مەلمیٛنە لاو دەسەبەنڎی ئەدڤێربی.

Types of adverb   جوٙرکیٛو یاوەرکەردەوەی زوانو ئینگلیزینە

یوە: adverb of manner یاوەرکەردەوەی چەنیەتی: باسو چەنیەتی قومیای کەردەوەی مەکەرانیٛ، فرەو ئی جوٙرە یاوەرکەردەوان، سیفەنیٛ و سازەو(ly) لوان دماشا، وەلێم بڕێشان هەنیٛ بنەڕەتنە ویٛشان ئەپیٛسنیٛنیٛ، یانی یاوەرکەردەوەکە ویٛش سازەو(ly) هەن پۆشاوە.(slowly, badly, hardly, quickly) جاری چامنە هەن سیفەت بەهەمان سپێڵو ویٛشەو ئەرکو یاوەرکەردەوەی مەوینوٙنە ڕستەنە (najih dances well) ناجح وەش هوٙرمەپڕوٙن.

 

 

دویٛ: یاوەرکەردەوەو یاگیٛAdverb of place

باسو یانگیٛو قوٙمیای کەردەوەکەی مەکەروٙن، جەکوٙ کەردەوەکە قوٙمیان؟ هەرپاسە باسو ئاراستەی و دووری و شوٙنیٛ  مەکەروٙنە، پیٛسەو: لای واری، لای سەری، وەرنیشت و وەرپڕ، پانیشت و سەرنیشت، پەشتیوە، دلیٛوە، (ئیٛگە، ئاگە، ئوٙگە، وەڵیٛو ڕستەیوە مەیانیٛ). بڕێ یاوەرکەردەویٛ پیٛسەو ئامرازی پەیوەندی ئەرک مەوینان، کاتیٛوە کە نامیٛ دماشاوە بەیوٙنە.

یەریٛ: یاوەرکەردەوەو واوەی Adverb of frequency

فرەو وەختی باسو کاتی"وەخت" مەکەروٙنە، یام باسو چنڎجار ڕوەدای چیٛوێو مەکەروٙن. مەکریوٙنە بە دویٛ لزگیٛوە، یوٙشا(indefinite frequency واوەی نادیار) کە بڕێ واتیٛنیٛ ڕوٙشن نیەن کە چندەجارێ واوەی مەبانوە پیٛسەو: usually, normally, always عادەتەن، هەمیشە، بەشیٛوەی ئاسایی. ئی یاوەرکەردەوێ جە ڕستەنە هەمیشە دماو کەردەوەی سەرەکی ڕستەکەی مەیانیٛ، یام میانو کەردەی یاردی دەری و چەمەینە مەیانیٛ.

دوەمشان واوەی دیار(definite frequency) واوەی بیەی دیارەن، چون کاتەکەش دیاری کریان، هەمیشەیچ دماو ڕستەیوە مەیوٙنە، پیٛسەو: hourly, monthly, daily .

 

چوار: یاوەرکەردەوەو وەختیAdverb of time

ئەو یاوەرکەردەوەو واوەی بیەی مشان، چون باسو وەختی مەکەروٙنە، نیشانەش مەڎوٙ کەی کەردەوەکە قوٙمیان، یاوەرکەردەوەو وەختی هەمیشە مەگنوٙنە دمائاخرو ڕستەیوە، نمونەو یاوەرکەردەوەو وەختی(today, yesterday, now, last year, tomorrow).

 

پەنج: یاوەرکەردەوەو نونگەی Adverb of purpose

ئی جوٙرە جەیاوەرکەردەوەی پەنەمان مەواچوٙنە چی، پەی چی ئی چیٛوە ڕووەش داینە، فرەو وەختی بە شیٛوەو یەک واتەی هەنیٛ، پیٛسەو(so, thus, because, since)، بڕێ جاریٛچ پسەو دەسەواتەی هەنیٛ(so that, in order to)، سەرنجە مدەیمیٛ ئی یاوەرکەردەویٛ بڕێ ڕستیٛ بەسان هەنترینیوە کە بیٛ ماناننیٛ، وەختیٛوە بەسیێ ماناپەیڎا مەکەرانیٛ.

 

تەرتیبو یاوەرکەردەوەی ڕستەنەorder adverbs

ڕیزکەردەی یاوەرکەردەوەی بەتەرتیب دلیٛو ڕستێونە کە چنڎە یاوەرکەردەویٛوش چەنە بانیٛ، بەیاسان، پیٛسەو یاوەرنامیٛ، وەلێم لاو ویٛماوە ئی یاسێ نیەنەکە کامشان مەشوٙ بوزینە وەڵێ و کامشا دماتەر( بەگ، پاش، قڕە) ئەپی جوٙرە: یوەم یاوەرکەردەو چەنیەتی، شونیشرە یاوەرکەردەوەو یاگیٛ، ئیجا واوەی، ئیجا وەخت، دمائاخریچ نونگەو سەبەب. پسەو ئی نمونەیە:

I run quickly down the road every morning before school because I might miss the bus. 

 

ئاوەڵکار زوانو کوردینە

ئاوەڵکردار[9] پیٛسەو بەشیٛوی ویٛسەری جە بەشەکانو دوای ئەپیٛسە ئەژناسە کریان لاو ئەورەحمانو حاجی مارفیوە: ئاوەڵکردار خاسیەتو قومیای، کە کەردەوە بەرش مەوزوٙنە، خاسیەتو سیفەی کە سیفە نیشانەش مەدوٙنە، خاسیەتو ئاژەی، دوٙخیٛ کە یاوەرکەردەوە نیشانەش مەڎوٙنە. یام ئاوەڵکردار ئا بەشەو دواین کە ئاژە و شیٛوەو قومیای و چەنیەتی نیشانە مەڎوٙ پەیمان. یاوەرکەردەوە جە بارو ڕستەسازیوە تایبەمەندی ئانەیش هەن کە بەند بیەن بە کەردەوەی و یاوەرنامیٛ و یاوەرکەردەوەیوە.

ئیسە بەرکەوت کە گردو زوانەکانو جەهانینە ئەژناسەو ئەرکو یاوەرکەردەوەی ئەو یوی مشان، وەلێم بە کەمیٛ جیاوازیوە ئادیچ یاگیٛو یاوەرکەردەکەی مفاریوٙنە ڕستەکەنە. چیٛودمای بەدریٛژی باسو یاوەرکەردەی مەکەرمیٛ زوانو هەورامینە.

 

د. ناجح گوڵپی 17/6/2020

 

---

[1] https://mawdoo3.com/%D8%AA%D8%B9%D8%B1%D9%8A%D9%81_%D8%B8%D8%B1%D9%81_%D8%A7%D9%84%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%83%D8%A7%D9%86

[2] https://sites.google.com/site/nouronkafaf/home/zarfzamanmakan

[3] https://learning.aljazeera.net/en/generallanguage/%D8%A7%D9%84%D8%B8%D8%B1%D9%81

[4] پەسا: کەرەستە، چیٛو

[5] دستور مختصر امروز بر پایە زبانشناسی جدید. د. خسرو فرشیدورد 1394 :288

[6] http://guidetogrammar.org/grammar/adverbs.htm

[7] https://dictionary.cambridge.org/grammar/british-grammar/adverbs_2

[8] https://www.gingersoftware.com/content/grammar-rules/adverb/

[9] ڕێزمانی کوردی، بەشی چوارەم، ژمارەو ئاوەڵکردار. پ. د ئەورەحمانی حاجی مارف 2014:119