وەختارێو کە بە زوانێ نەنویسی پەی چېشی قسېش پەنە کەری؟
ئینە یوەنە جە قسەکاو ڕەوانشادی "محمەد موستەفا زادەی
" ھەکە جە وەربەرە ( وەڵێنە) و کتېبەکەیشەنە ( زوانی ھەورامی و دنیای مۆدیرن ) نویستەنش، ئی
دەسەواچە فرەچەقانە دڵم، واتم وەشڵەی گردو
ھەورامیەکا بەرویرشا ( فکرە ) چیمنەبیێ، من گەرەکم نیا ھۊرسەنگنای پەی کتێبەکەی
کەرو، کوڵێ دەسوەشیش چنە کەرو، چون بە وانای ئی کتێبی میاومێنە بەرویرو ڕةوانشادی چنین بیەن پەی زوانی ھەورامی، گولانەتەرین داواکاریش ئانە بیەن کە بەھەورامی قسێ کەرمێ
،ویرێ کەرمێ، بنویسمی، تا زوانەکەما نەفۊتیۆ جەگردی تانپەڕ تەر ئانەن سەدان واچۍ ھەورامی کۆنێ و تازە وەشکریاش ئاردیڼێنە
دلۍ نویستەکەیش ، ھەکە جە ڕێخەو بنجێ ھەورامیانەی وەشێش کەردێنی ، ئاواتە
وازەنا کە چیولای دلۍ نویستەکامانە بڕێ چی
واچا بەکار بارمۍ بە پاو ئەوەجەی ھەتا بشناسایا و چەسپیا .
من چېگەنە تا
ئارادە ھەکە بتاوو واچەکاو ڕەوانشادی مارو
منیەورەو بە پاو زانشتو وێم لەیەکەودایشا پەی کەرو، ئەگەر ماناکەردەیشا تەمام نەبی
ھامکاریم کەردێ پەی ڕاست کەردەیشاوە، چون واچەکێ پنەوازو ئانەیشانە شیکەردێ
کریا، چێگەنە سەدو پەنجاو ھەشت واچێ
(کەلیمێ)م ھورچنینێ منیەوشارە تا گردیما کەلکشا چنە ھورگێرمۍ:
1.
پەل: پەڕە، پەی دیاری کەردەی پەڕەو کتێبەکا، کتێبێوە
دووەسەد پەلێن
2.
وەربەرە: جە ھەورامینە وەربەرە بەماناو وەربەرەو یانەی مێ،
گرد یانێوە وەربەرێوە یام ھەوشێوەش ھەنە
وەلێ ئانەی بلی دلۍ یانەکەی، چێگەنە پێسەو (وەڵێنە، مقەدمە،پێشەکی ) بەکارش
ئاوردەن.
3.
دلېگیر: چن بابەتێ ئینێ دلی کتیبەکەینە ( ناوەڕۆک، محتەوا)،
چن دارۊ،دلەکیش چن گێرۊ
4.
بەرویر: ویرەوکەردەی ،فکرە،ویرت پەی چێشی ملۊ.
5.
سەرھێڵ: سەرو خەتێ،بنەڕاو ھێڵی، سەردێڕ و سورانی، ئەوسا
ھتییار زەمین کاڵێ بنەڕاوە چن ھێڵێ دێ ئەو
زەمینەکەی پەی دیاریکەردەی ھەرمانەکیش، ھێڵەش دا
زەمینەکەی،ھێشێوەش دێنە زەمینەکەی،یانی گردش یەکجار کاڵان (ھێشە).
6.
مەینەر: ئاچیوە کە دماڕۆنە مێ رات،"ئایندە "
7.
دیارکە: ڕانیشاندەر، دەلیل، ئا چېوە ھەکە راکێ دیاریە کەرۊ
8.
گەورە تەڵان:
ساحە،مەیدان،گۆرەپان
9.
بنەڕا: دەسپەنەکردەی ،دەس پێک، سەرەتا.
10.نیمەڕا: نیمەو ڕێ
11.کێبیەی:
ھەویەت،ئەژناسە،تۆ کېنی
12.لېژە: دلێ
کتیبەکەیشەنە :لێژە" ش بەکار ئاردەن
جیاتی" بەش و بەند" ی کە نویسیارەکێ پەی بڕەبەش کەردەی بابەتە جۆراو
جۆرەکاو کتیب نویستەی وزاشا رووە، ئەوسا جەھەورامان وەختو زمسانی گرد یانیوە
ھیزمیش لازمێ بیێنێ، پەی ئانەی ڕای فری نەگیرا .لێژەشا کەردێنێ، یانی بە
ڕیزتە(ترتیب) یاگێوەنە ھۊرشا چنینێ ، ھێزمی تەڕکێ لێژێوە، قۆتەرێ لێژێوە، پژۍ و
چۊڵکۍ لێژێوە، یانی جیاجیا لێژەشا کەردینی، وەلێ گرد دوورەو یەک لێژەی گەورەشا
ئەرمانان.
13.ڕێکپۆڵتی: ئابوری
14.داپەرسە : سوئالە،
پرسیارە،پەرسە
15.حەتمبەش: ماف، ھەق
16.دیورد: وردەو بیەی
ئەو چیوێ، دیقەتش دەی، تەوەجوە کەری
17.فیسپە، فیسپەگا:
کۆماڵ، کۆماڵە، کۆمەڵگا، نیشتگا
18. پاکلیر:
پاقلیر، سەرت پاقلیر کەردەن،چێوێ کە پاکو ساف کریۊ
19.ڕاوین، ڕاوینارە:
بیردۆز،نضریە، کەسێ زانستێ تازە بێزۆوە بە راوینی وێش ماچا کابرا ساحیبی ئی
ڕاوینینە (نضریە) پەی خزمەتو کۆمالەیو خۆڵكی.
20.گردین: گشتی، چیوێ
ھەکە ھنو گردکەسی بۊ
21.چفتە ختە: یام
چفتەختۍ، ڕەخنەو نەقد گێڕتەی
22.وشکنەر: وشکنای،
گێلای شۆنیرە،" تەفتیش" توێژەر
23.ھۊروشکنای:
ئەراگێڵ،گێڵای شۆنیرە، توۆژینەوە،پەیجوری
24.یاوینک: یاواینە،
"مەفھوم"
25. سەوەر: لا،
ئاراستە، تەرەف، ھەرچوار لاوە "ھەرچوار سەوەرەو"
26.چېر ھوردە: یانی
چێرش ھۊڕدەیەو بزانی چێشش ئینا چێرەنە،
وشکنیش، گێلای شۆنیرە،(لێکۆڵێنەوە) پەیجور، ھوروشکنای.
27.ڕێتە: نیسبەت ، ئی
بابەتە ڕێتە بەھینەکو فڵانەکەسی بەقەوەت تەرا
28.وینون: زەینی ،زەننە ،زھنی، چێوێوە کە بە مەژگ ھەستش
پەنە کەری ،وێناش کەری مەژگتەنە
29.چەم وین: چێوێ بە
چەم وینیش،ئەوەجەش نەگنۆ زەینو مەژگی،چەپەوانەو
وینونی.
30.ئانارە: ئانارێ،
ئاماژەو ئیشارە، گلک کێشنای
31.چین بەس: تەبەقە
بەندی، گەرەکما بۆ بابەتیوە ڕیز کەرمێ (پۆلین) ،چین چین جیاش کەرمێوە.
32.ھامچەم: یانی یەک
پەی لوای و پێسەو یۆی بدیا پەی دنیای
33.ھامدەس: پیسەو یۆی
، درەختەکێ ھامدەسینێ،گرد ئننەو یۆی باڵاشا کەردەن
34.تانپەڕ: مھم،
گرنگ، ھەمیەتدار، چێوێ ھەکە تانەرە پەڕ بۆ،فرە قورسو قوڵا .
35.لاڕێخە : لاو
ڕیخەکەیەو بەرئامان، فەرعە،نیا دلێ
ڕێخەکەینە
36.کۆماڵە شناسی:
کۆمەڵناسی،کۆمەڵگا ئەژناسای
37.فرە چەمە: چێوێ
جۆراو جۆر و ڕەنگاوڕەنگ
38.گریمانە: فەرز
کەرمێ، ئەگەر گەرەکما بۆ بڕەو چیوێ بزانمێ ،ماچمێ گریمانەم ماچۆ ئننەن، یام
تەخمینش پەی منیەیرە ( کەردما سەد کیلوێ بۊ،،ڕەنگا سەد کیلوێ بۊ)
39. پرزە :
وەچە،نەوە ،نەسل
40.ھورکار:
ھۊکار،نونگە،عامل،سەبەب
41.بیەی شناسی:
بایولوژی، زانستو ژیوای،زیندەزانی
42.واتارە: وتارە،
وتار، واتیار،مەقال
43.گولالە: گولانە
،میچقلە، مچکلە
44.دەستینە: دەسینە،
ئامراز،ئامێر، کەرەستە
45.بنجک:
جملە،ڕستە،دەسەواچە
46.سەردیار:
سەردێڕ،تایتڵ،سەردەس
47.سەرینی: سەرەکی،
تایتڵ، سەرھێڵ بەگەورەیی، سەرینی بە ماناو
وەختو دەمو ( سەرینی منەنە ئی حوکمە نەبێ) یانی تەمەنو عەمرو منەنە.
48.ویەڕ:
وێڕە،ویار،(دە وێەڕی ئاوی بەرۆت،مەلە سەرو پردەو نامەردیرە ).
49. ویرچەمە:
نوسینگە،مکتب، یاگێ نوسیتە .ئۆفیست
50.ئاژە: دۆخە، ھەلو
مەرج،بارو دۆخ
51.ویەرین:
مێژوو،تاریخ
52.واچەر: کەسیوە قسێ
کەرۆ
53.لچواچ: تەلەفوز،
فۆنەتیک،گۆکەردەی،واچیوە کە بەلچێ وزیش ڕووە
54.ھام پۆژنی: ھام
پیمانە،پیسەو یۆی با
55.ئەرمینە: نمونە،
ڕۆشن کەردەیەو
56.دیمە: دیم،
وێنە،عەکس،صورە
57.ڕێکینە: نەنیزامو
ڕیکو پێک، ڕیکوزیا
58.ڕێکیندار:
ڕێکینوەر،نەزمدارو ڕێکو پێک
59.وەرلوای:
وەڵکەوتەی، پێشکەوتن، گەشەکەردەی
60.نیشکە:
دەلیل،بەڵگە
61.داخۆم:
داخومدار،ئحتمال،ئحتمالات
62.واشگێرتی: پەسەند
کەردەی
63.نۊئاوەری:
ئبداع،ئاردەیەن،چیوێ تازە بارینە
64.بڕەبەش:
تەقسیم،بەشکەردەی
65.وەرکەش:
ناوچە،مەنتیقە
66.شیکرد: شیکەرد،
تەحلیل کەردەی،شیکەردەیەو
67.دیماشکرا: تەفسیرو
تەحلیل و ڕۆشن کەردەیەو،
68. ڕابڕیا:
وەربەس،ڕاش وەنە بڕی
69.یابەستۍ:،بەستی،
قانون،یاساو ڕیسا
70.گراڵە: گراڵە
کریا، بەرنامە ڕیز
71.دی وست: وەرپەرچ
دایەو،کاردانەوە
72.ویقرە: وەقرە،
سەبر گرتەی، ئۆقرە،ئارام گرتەی
73. بەشەکار:
ئەرک،وەزیفە،ھەرمانی گنۆسەروشانەیت
74.چەمە: جاوگ،مصدر،
بکەر=فاعل، کەردە= فرمان،کردار،فعل
75.لەم ئاورد:
ئەدایی،ئەرمانێوە کە جە ئەدیوە بێ پەی زاڕۆی
76. ھوردەست:
ئوستاد، مامۆسا،،ئۆسا،کەسیوە دەسیوە باڵاش بۆ جە زانستیو موجیاری کەردەینە.
77.ژیرپەلتی:
سیاسی،رامیاری
78. رامنەر: شۆفیر،
وەنەخوڕیەی،خوڕەش وەنە
79.جمینە: فەتحەو
زەمەو کەسرە (سەرەو چیرە)
80.ئەرمانە: سیفەت
81.داواچ: جواب،وەڵام
82.ھورمە:
ھیرش،ھوروژمی
83. کەندەکاری:
نویستەی سەرو تەوەنێ،حکاکی
84. ملچێر: ملش
کۆمنۆرە، مل نەمنۆ،ملدای،کەسێ زاڵبۆ ملتەرە،چیرمل بینە
85. چێرسفت: یاگێ
وێت قایمە کەری، پایەو دەسەلاتت قایم کەری. ھیقم کەردەی
86.سەرزۆر: زۆردار
،دەسەلاتدار
87.کەمسەر: بێ
دەسەلات،سەرەش نەبۆ دلی سەرانە
88. مەینەر: ئایندە، ھەرچێوێ دماڕۆنە مێنەرات
89.مارنەی: مانیای،مانیەی
90. سەرسود:
بەکەڵک،چێوێ کەلکش بو
91.ھەرادیەی:
ھەرادیای،تەمامیای،کۆتاشئاما
92. کیشەماڵ:
کیشتەی یانە،ئاردەی یانە
93. تەندین:
تەندینی،مەتن،تیکست،دەقو نویستەی
94.وەڵنیشت: وەڵگێر،
وەرگیر ،پێشگر...دمانیشت: دماگیر، دواگر
95. دیکەرد:
دوبارەکەردەیەو.واوەی
96. جیایەتی: جیاوازی،
فەرق
97. قەڵەم ساو:
قەڵەم تیژ کەردەی پەی نوسیتەی
98. میدەزمە:
گیناوەرێ ئەفسانەین پیسەو بەڵای و گرفتێ مێنە ڕاو
بەشەر،پڕۆپەشتەو ملیت،ملچیرت کەرۆ، ئیەم ماچمێ(میردەزمە )
99.
ئەرمانیار: نمانەر،نوێنەر،نمایندە
100.
پاکوین: بەڕۆشنی وینیش، تەوضیحش دەی
101.
چەم پێک: بە ڕیکی چەمپێکۆش،گنۆ وەروچەما،دیار بۆ
102.
زمنە: تاقی کەردەیەو،ئەزمون،ئازمایش
103.
لانەشۆ: ماندگار.چیوێ ھەکە مەنۆوە یاگێ وێشنە
104.
مەیل جمنە:
ڕەغبەت،مەیلت جمۆ
105.
ژیوڕا: ڕاو ژیوای
106.
چاشتگا: یگێ چاشت نیای سەری،ئاشپەزخانە
107.
دیسانە: عادەت
108.
با پەرسە: مەسئەلە، چیوی ھەکە دایم بیەبۆ یاگێ پەرسی
109.
وەربەس: مەمنوع،وەرگیریکەردەی
110.
دیارکەو ھورتکە:
علەت،مەعلول
111.
گلێرکەرد : تەمەرکز سەروخاڵێوە، پاگرتەیرە سەرو بابەتیوە
112.
یاگەپا: کاریگەری و
شۆنەما سەرو یاگێوە،پاگرتەیرە
113.
ھورزینە: جمنەر، چیوێ پاڵت بنیۆچۆ ھانیت بدۆ،ھورت بیزنۆ بلی
پەی ھەرمانێوە
114.
چەملوا: نەزەرو چەموینی
پەی بابەتێوە،پەی لوای
115.
ڕیزتە: ڕیزکەردەی بەتەرتیب شونەو یۆیرە، زنجیرە
116.
ھورزگا: یاگێ پەیدابیەو سەرھوردای بابەتێ تانپەڕی ،ویەرین،ئانزانی
117.
باروومدار: حورمەتدار، بەریز
118.
ھاگاویر: ئاگادرو ویرو وێشا، بەعزێ کەردی ھەنی بە
ھاگاویرانە ئانزان کەرۆشا
119.
ناھاگویر: کەردێوە ھەکە نیەنێ ھاگاو ویرتەنە، جەسەو ئانزانی
کەرۆشا
120.
کۆڵەکەدار: پایەدار
121.
کارامی: تەوانادار،تەوانایی
122.
بارووم نیەرە: حورمەتگرتەی
123.
پەنگوارد: گرفت،مشکیلە
124.
وەردەنگ: مخاطب، کەسێوی کە قسێش پەی کەری
125.
پیوەرەگرتەی: قیاس گرتەی،بەروارد کەردەی
126.
وەرپیک: وەرو ئاراستەیەنە بۆ..ڕێک وەرانوەرو چەمات بۊ پێکیش
بەچەم،بەجوڵە
127.
دایمدەرە: دایمودەرھەم،،سەرەمڕە،بەردەوام
128.
پاپلە: قۆناخ،مەرحەلە
129.
وێپا: بێ لایەن،مستقل، وێش سەروپەیا وێشۆ مدرۆ
130.
وێنەگا: مجسم،یاگیوە کە رەسم و وینایت کۆبۆوە.
131.
وانتەی: وانای ،وەنەی
132.
وەڵنویست: سەرنویشت،چارەنویس
133.
واڕەم: وێنەو وێش نیشانە مدۆوە، (عەکسش کەرۆوە)،وەڵام مدۆوە
134.
یانەو شوتەوەرا: یانەو زارۆڵە شوتەوەرا/ یانەو زاڕۆڵا،
یانەو پیرا
135.
مدرگا: وێستگە،یاگێ مدرای و چەمەرای
136.
راوشکنەی: ڕاوێچنەی،ڕاھورچنیەی،ڕاوشکنای
137.
واتوواچ: گفتوگو، قسەکەردەی سەرو بابەتیوە بەیون دووی کەسا
یام زیاتەرینە
138.
ھام یاگە: کەلیمێوە،کەسیوە کە بتاوۆ یاگێ ئەوی تەری یام
یۆترینی گیراوە
139.
وێپەرمای: پەرمی وێتەرە،متمانێت بە وێت بو
140.
مسیار: وانکار،فیرکار، کەسیوە حەزکەرۆ وانای و خۆننەواری
فیربۆ، مسیۆش
141.
وێڕازی: کەسێو جەوێش رازی بو، موعتاد
142.
شانگیرت: پەیمان بەستەی، تعھد
143.
ھاکا وڕێ: ئینا وەختو وڕاینە، خەریکا داریۆوە،خەریکا
تەپۆ،وڕۆ
144.
یادنویس: نویستەی یادەوەریەکات، یادادش کەردەی ویرەوەریەکا
145.
ویەرگا: معبر، یاگیوە کە خەڵک ویەرۆ پۆرەش،وەختی وەلاتێوە
مێ دلێ وەلاتیوی تەری، دەوازەی گەورەو ئەوساو شاری ،مەرز (ویەرگاو باشماخی،ویەرگاو شوشمی)
146.
چوینە: مجەسەمەی چوین،دارین
147.
مشیوکوش: ئەشۆکوشیو، یانی ونەو وێش دێنەو لازما کوشاش
148.
وێگێڵنای : وێ راوەبەردەی
149.
ھامیاری: ھامکاری،یاردەی ھەنترینی دەیمی،دۆسو یارێ یۆترینی
بیمی
150.
ئەستیکە: مەرج
151.
یەکبەستە: یۆگرتە،پێوەربەسیا
152.
ھاڵیگا: یاگیوە ھاڵێە، ھاڵیگاو عاسمان، ھاڵیگای قەسالەین
153.
ئەرکێشتەی: جازبیە، زوروکیشتەی
154.
جرم: گەردو گەردیلە، پیکائاما وردەکاو
مادەی
155.
کرژی بەرشیەی: خیرایی بەرشیەی، پڕتافیای
156.
بەرئامە: ئەنجام، دماوگردو کارو ھەرمانی بزانمێ چێش بەرمێ، بەرش چێشا،سەمەرش چێشا.
157.
پلیزگی: پلوزگەو ئایری، چەخماخە شانای ئایری و چڵۆسکەو
ئایری
158.
وەراوەرنیای : ھامسەنگ کەردەی،معادل،پیسەو یۆی
د.ناجح گوڵپی
12/9/2017 ھەورامان
