زوانو نیشتگاو زاگروٙسی- کوردسان
چی
واتیارەنە بە چڕی باس جە زوانو خەڵکو مەحاڵو زاگرۆسی یام کوردەسانی کریان، ئی
نویستەیە هۆرگیٛڵیاو بەشێن جە خولاسەو میژوو کوردو کوردسانی ئەسەرو ئەمین زەکی بەگی ، سەرو زوانو خۆڵکو
ناوچەکەی ، بە هەورامیانە منیەوش وەردەستا
تا گرد لایێوە وانۆشەو زانیاری ورد پەیدا کەروٙ سەرو زوانو قەومو
،گەلو عەشایرو کوردەسانی بە
هەوارامانیچەو کە چێوەڵ کتیٛبە مێژوویەکانە ،زوانشناسەکا ،وەرکەوتشناسەکا باس کەرەن ..
پەیلوای
یەکەم پەی باوانو خەڵکو نیشتەجاکاو زاگرۆسی
جە دیٛر زەمانەو ، بە قسیٛ دکتوٙر سپایزەری ، ئەنداما هەرچوار تیرەو (
لوٙلوٙیی، کاسای، سوباری، هوٙری ) کە
دوویٛ هەزاریٛو پەنجسەد هەتا یەریٛ هەزار ساڵیٛ وەڵیٛ زاینی جە ناوچەو زاگروٙسینە
ژیوێنیٛ هەریوٙشا زوانێوە جیاشا بیەن ،بەعزێ واتیٛشا ئەو یوٙی شیێنی، چند
وەرکەوتشناسێ ماچا زوانو ئی چوار قەومەیە (گەل) ئاری بیەن، وەلێ چند وەرکەوت شناسێ
تەر ماچا زوانی قەدیمی خەڵکو زاگروٙسی ملوٙوە سەروو زوانە قەوقازیەکا... پەی
سەلەمنای ئی دووە پەیلوایە هەڵای بەڵگەی تەمام نیا وەردەسەنە یەکلایش کەروٙوە.
لایێوە تەرۆ کەس نمەزانۆ زوانی ئاری قەدیم
چەنین بیەن ،چون هەتا ئیسەتێ ئەسەرێوە دەس نەکەوتەن پەی ڕوٙشن کەردەیۆ ئی زوانیە،
وە چێولایچ دەس نمەگنوٙ، چون تاریخو نویسەی و وانای بە زوانی ئاری جەساڵەو 1400
وەڵیٛ زاینیوە بیەن بەپاو کتیٛبو پیرۆزو هیندیەکا، چاولای نامان و نەبیەن.
پەیلوای دووەم پەی باوانو کوردی (ماد) ەکیٛنیٛ، وەلیٛ یاگیٛ
داخیٛنە تائیسا هیچ زانیاریێوە سەرو زوانو قەومو مادی نیا، وەرکەوت شناس ( دارمیس
تیستر) واتەنش ئاویٛستاو زەردەشتی بە زوانی مادی نویسیانەو، وەلێ سەرو زوانو مادی هیچ ئەسەرێ نەویزیانەو تا
بەروارد کریۆ چەنی ئاویستای و ڕاسی بەرگنوٙ.
ویەردەنویسی قەدیمی (سترابوون ) ماچوٙ زوانی
مادی و پارسی ئەو یوٙی یاونێنە، یانی دوویٛ زوانیٛ جیاوازیٛ بیێنێ وەلێ نزیکیٛ بیێنێ جە یوٙی، پرۆفیسۆر (سایس)
واتەنش ،ماد عەشائیری کوردیٛ بیێنێ، زوانشا هیندو ئەوروپی بیەن ، چەنی ئانەیچ
بەعزێ ویەرینشناسیٛ پیٛسەو (دارمیس تیسیر)
ی، ماچا زەردەشتی پەیامبەر خەڵکو میدیای بیەن، ڕەنگا ئاویستاش بە زوانی مادی
نویستەبوٙوە، وەلێ ئی پەیلوایە وەڵتەر باس کریان و نەسەلەمیان، دماتەر دەورانو
ئەخمینیەکانە ئاویستا بەزوانی پارسی کوٙن نویسانەو، ئی زوانەشا پەی قسەکەردەیچ
بەکار ئاوردەن، هەرپاسە زوانی پەهلەویچ بەکار ئامان پەی نویستەیو قسەکەردەی.
زوانی پارسی کوٙن وزوانی سانسکریتی زوانو
کتیٛبە پیرۆزەکاو هیندی بیەن، هەرپاسە زوانی ئاویٛستایی زوانو کتیٛبە پیرۆزەکاو
زەردەشتی بیەن، ئینیٛ زوانیٛ هامبەشیٛ ئاریەکا بیێنیٛ، وەلێ کەسی نەزانان چ جوٙرێ
بیێنیٛ.
هەر ئی ویەرینشناسە ماچوٙ زوانی پەهلەوی جە
دەورانو ئەخیرو ئەخمینەکانە قسیٛش پەنە کریێنە، سەروەختو پارسو ساسانیەکانە زوانو
قسەکەردەی بیەن هەتا بەینی دماتەریچ کتیٛبشا پنە نویستەنو تەرجمەشا پەنە کەردەن،
زوانی پەهلەوی نویستەینە فرە ناڕەحەت بیەن چون نیشانکردیٛ نویستەیش فریٛ بیێنێ.
"ملتەبرون" سەروئەژناسای ئاسیای
واتەنش، زوانو هەرەقەڎیمی ئاریەکا (زەند) و (پەهلەوی) بیەن،زوانو زەندی جە کتیٛبو
دینی ئیٛرانی قەدیمینە بەکار ئامان، ناوچەکاو "وەرنیشتو بوخارایوە تا
ئازەربایجان و سەرنیشتو ئیرانی قسیٛشا پەنە کەردەن " زوانی ئاینی
"ئایرپەرسەکا"بیەن ، وەلێ زوانی پەهلەوی"پاڵەوان" عیراقو عەجەمینەو میدیای گەورەنەو وەڵاتو
پارسینە قسیٛش پەنە کریێنیٛ، زوانو دەزگاو دایرەو پاشاو ساسانیەکا بیەن چن تەختە نویسێ پەهلەوی ویزیێنێوە هنێ سەردەمو دەسەڵاتو
کەیخوسرەوی گەورەینیٛ .
زوانی پەهلەوی جە ساڵەو 632 زاینوە جە
هەرمانە کەوتەن و زوانی فارسی یاگیٛش گرتەنەو کە زوانو هەریٛم و فارسی بیەن، دماو
نەمەنەو دەسەڵاتو ساسانیەکاو ئامای دەسەڵاتو ئیسلامی ئی زوانە "فارسی"
وردە وردە تاویانەو ، سەروەختو دەسەڵاتو دەیلەمی زوانی فارسی قەدیم یاگیٛش
گرتەو چەنی ئانەیچ پەڕ بی جە واتیٛ عەرەبیێ و غەیرە عەرەبیی، جە
زوانو زەندی و پەهلەویچ سەدەها واتیٛشا قەرز گرتیٛ ، تائیسە زوانی فارسی پی جوٙرە
سەرەمڕەن .
"سیٛرجونمالکوڵم" جە نویستە نایابەکەیشەنە (ویەردەو پارسی) واتەنش ئا عەشایرە کە جە ناوچەو فارس و کرمان و
بەشێ عیراقی و کوردەسانینە هەنیٛ ، نیشانکردی بەقوەتشا زوانەکەشانە ، کە لەهجیوە
زوانی پەهلەوین ، یۆگرتێوە فرە بەهیٛز هەن بەینشانە ، جیاوازی فرە نیا دلیٛشانە
،زوانو یوٙترینی یاوانە.
ساحیٛبو کتیٛبو " تاریخ
ئاسور" سیدنی سمیس واتەنش چی سەدەنە وینکەو و زوانی کوردی فرە فاڕیان، بەپاو
پەیلواو زوانشناسا ماچا زوانی کوردی لەهجێوە نیا جە زوانی فارسی، گێرە زوانێن کە
ڕیٛخەی قەدیمیش هەنو جە تەوەەن نویسەکاو دارویشی کوٙنتەرا، ئەگەر ئی پەی لوا ڕاس
بوٙ، ویەرینشناسەکی متاوا واچا زوانی کوردی سەدەو ششەمو وەڵیٛ زاینینە بیەن!!!.
"مێجەر ئەدمۆندس" واتیارێشەنە جە کوٙمەڵەو ئاسیای دلیٛراسینەنە وەڵاش
کەردێنەو ،واتەنش ئتر تەمام مەعلوم بیەن پەیما کە زوانی کوردی لەهجێوە نیا جەزوانی
فارسی، بەڵکو زوانێ سافی ئارین.
"مێجەر سۆن" واتەنش چەپەوانەی ئا واتو واچیە کە ماچا زوانی
کوردی تیٛکەڵێوە ناشیرینو عەجایبا جە زوانە ئیرانیەکا ،وەلی زوانێ سافی ئاری دلێنە
شیەن، ودلیٛ کەشەکانە پاریٛزیان، چاوەختۆن کە تاریخو ئیرانی پیٛچیاوە ئتر ئی زوانە
کەوتۆ بەرو گەشەش کەرد، دریٛژەو قسەکاشەنە
واتەنش زوانی کوردی دلیٛ زوانەکا وەرکەوتو دلیٛڕاسەینە بیجگە چن واتێوە
ئاینی ویٛش پاریٛزنان جە تیٛکەڵاو بیەیش
چەنی زوانی عەرەبی ، واتیٛ کوٙنیٛ ئاریایی دلیٛ زوانەکەیشەنە بەکار مەیا کە زووتەر
دلیٛ زوانە ئیرانیەکانە بەکار ئامێنیٛ و قسیٛشا پەنە مەکریا وەلێ ئیسا کوردی
قسیٛشا پەنەکەرا.
زوانی کوردی لەهجیٛش فریٛنیٛ، پەی سەلەمنای
ئی فرەلەهجەیە کوٙشایو تەقەلای نەکریان ، لیژەی تایبە وەش نەکریان پەی وشکنای و
پەیجۆری سەرو لەهجەکاش، وەەروئانەی ئی
زوانە جە ئەنجامو پەرشو وەڵاویشەو گرفتو کیٛشەی فرەش پەی ئامان وەرۆ تائیسا
نەزانیان کامە لەهجەش زوانی ئەسڵی کوردینو
کامەشا لەهجەی فەرعین؟.
بەپاو ئەتنۆگرافی و جوگرافیای و پەیلوایو
ڕیوایەتا بۆنە زوانو عەشرەتو موکری ئەرمانیٛش هەنی کە بۆنە بە زوانی ئەژناسەو
زوانو نەتەوەو کوردی ، چون سوکە قەناێەتیچ هەن هەکە زەدەشت بە زوانی مادی قسیٛش کەردیٛنیٛ وجە سەرنیشتو
خاکو موکرینە پەیدا بیەنو ، زوانەکەیچش نزیکو زوانو "زەند ئاویستا"ین
،ئی وینکە لاو "هورات"ی و "دورمەەستەتیر"یوە و بەعزێ تەریوە
فرە هەمیەتش دریان پەنە و ئاردەنشا وەڵیٛوە،یاویٛنیٛ پا ئەنجامیە کە زوانو
ئاویستاو زەردەشتی زوانی مادی بیەن ،هەرپاسە زوانی پارسییچ هنو ئادەوارنیە بیەن کە
ئاسارو "پرسپۆلیسیش" پەنە نویسیان، بەرکەوتەن کەزوانی کوردی واتیٛ عەرەبیێش قەرزنەگرتیٛنیٛ چەپەوانەو
فارسیوە کە پەڕ بیەن واتیٛ عەرەبییٛ .
"زەند ئاویستا" ڕەنگا دەورانو
"ئەخمەن"ەکانە نویسابوٙ ،زوانەکەش ئانە فەرقش نیا چەنی زوانی
مادی،ئینەیچ سەلەمنوٙش کە زوانی مادی و زوانی کوردی پاریٛزگاریشا جە زوانەکەو
ویٛشا کەردەن و ناستەنشا واتیٛ بیٛگانیٛش بەیانە، بەعزێ "حەرفیٛ"
فاڕیایشا ئامان ملەرە نمونە "هە"
هیٛ دلیٛ فارسینە نەمەنیٛنەو فڕەدریێنە وەلیٛ دلیٛ کوردینە مەنیٛنە نمونە ، "هەیخمەن...ئەخمەن..هان..ان..هین...ئین
" ،چندەها نمونیٛ واتیٛ تەر هەنیٛ کە زوانی کوردی زیاتەر پاریزگاریش وەنە
کەردیٛنیٛ تا پەیوەندی ویٛش چەنی زوانی ئاری نەپڕچنوٙ .
جە کتیٛبو " the case of Kurdistan against turkey " ڕوٙشنش کەردەنەو واتەنش "زوانی فارسی
قەدیم چەنی زوانی زەندی و سانسکریتی هیندستانی فرە پەیوەندیشا هەن " زوانی
فارسی قەدیم "قەڕنو" سەدەو چوارەمو وەڵیٛ زاینی تەرک کریان ، زوانی
فارسی تازەو پەهلەوی یام "پارثی ومیدیای و کوردی ئاروٙیش چەنە پەیڎا بیەن
" ،یانی بەپاو ئی پەیلوایە بوٙ زوانی میدیای دماو یەریٛ تا چوار سەدیٛ دماو
دلیٛنەشیەو دەسەڵاتو مادەکانە پەیدا بیەن، ئینەیچ ئەقڵ مەگیٛروٙش و چەپەوانەو
وینگاو زوانشناسەکان ،چون ئەر سەرنجە دەیمی زوانو فارسی ئیسای ئەگەر چوار سەدیٛ
وەڵیٛ زاینی پەیدا بیەبوٙ ئەی ئی گرد واتە عەربیێ چیٛش کەرا دلیٛشەنە ، راسیەکەیٛ
ئینە کە زوانی فارسی دماو سەرکەوتەو ئیسلامی پەیدا بیەن، هەر ەنی جوگرافیاو
"مالتبرون"ینە ئامان ماچوٙ دماو دماو ترۆقی "ئال بوەیهی" بیەن.
هەر هەمان سەرچەمەو "مالتبرون"
ماچۆ قەومو پارثی سەدەو یەرەمو وەڵیٛ زاینی
کوردەسانش زەوت کەردەنو مەجبوریٛش کەردیٛنیٛ زوانەکو ویٛشا کە پەهلەوی بیەن تەرک کەراو زوانی پارثی بڕا
ملشارە، واتەنش ئاکوردیٛ کە چەنی قەومو
پارسی بیٛنیٛ لەهجێوە نزیک بە سانسکریتی هیندستانیشا قبوڵ کەرد، وەلێ ئانیٛ هەکە
دووریٛ بیٛنیٛ لەهجیٛوە نزیک جە ئەرمەنیشا
قبوڵ کەرد،چاوەختۆن یەریٛ لەهجیٛ زوانو کوردی ئامێنە
"کرمانجی،بابانی،زازایی" ئی وینکە پاڵپەشتی جە وینگاو وەرکەوتشناسی
"مادیسوٙن گرانت"ی کەرۆ، وەلێ چەنی ئینسکلۆپیدیاو ئیسلامی نمێوە هام ڕا
نیا.
بە کوڵی زوانی کوردی یۆن جە زوانەکاو
"وەرنیشتو ئیرانی" جیان جە
زوانی فارسی ، زوانەکیٛ وەرنیشتو ئیرانی بەپاو وشکناو وەرکەوتشناسەکا کریای دوویٛ بەشیٛوە "سەرنیشت و پانیشت
" ، هەرپاسە زوانی کوردی پەنج
فەرقیٛش چەنی زوانی فارسی هەنیٛ " تەلەفوز ،فەرقی بنەڕەتی فاڕیای تەلەفوزی ،
تەشک ، ڕازوان " .
زوانی کوردی جە زوانی فارسی و عەرەبیوە واتیٛش
قەرزگرتیٛنیٛ ، فارسیچ جەزوانی عەرەبیوە واتیٛش قەرزگرتینیٛ ، ئی دیارکە گردو
زوانەکاو جەهانینە هەن واتیٛ جە یۆترینیوە گیٛرا، نەبیەن بە عەیبە پەی زوانەکەیشا.
ئاروٙ سەردەم ئینا فاڕو جمەنە بە نونگەو فرە
خۆندەواریوە ووەڵکەوتەی فیسپەگای و رازوانو فەرهەنگستان پەیدا بیەن زوانو کوردیچ
تەشکو ویٛش ئاسان تەر کەردەن و یۆگرتەیش ئامان وەرۆ، واتیٛ کوردی پەتی فریٛ بیێنێ
وەرانوەرو واتە عەرەبی و فارسیەکاو زوانەکاو تەریچەو، چەنی ئانەیچ بەعزی واتیٛ و
تەعبیریٛ هەنیٛ زەحمەتا فاڕیاو مانا بدا وەروئانەی مەشوٙ کریا ماڵو کوردی و کەلکشا
چەنە هوٙرگیٛرا.
بەعزێ کەسیٛ ماچا بە نونگەو فرە لەهجەیی
زوانی کوردی فرە گرفت وەشکەرۆ پەی ئانەی بە زوانێ یۆگرتە قسی کریا یام بنویسی
،وەلی پەی جوابو ئی پەیلوایە نمونەو وەڵاتە عەربیەکا ماروٙوە کە چندەها لەهجیٛ جیاوازیشا
هەنیٛ و ئیسا بە زوانێ یۆگرتە منویساو قسێ کەرا ، شوٙنەوئانەیچەرە ماچا جیاوازیوە
فرە نیا بەینو لەهجەکاو زوانو کورینە چون ئیسا کوردێوە خەڵکو سلیمانی متاوۆ قسیٛ
کەروٙ چەنی کوردێوە "لوڕ"ی "بادینان"ی "گوٙران" ، **وەلێ
ئی پەی لوایە تا ئیسا مەنەنۆ و هەرمانەش سەر نەکریێنە تا بزانمێ کوردێ سلیمانی
چەنی متاوۆ جە کوردێ گوٙرانی یاوۆنە (** هوٙرگیٛڵنەر ) ؟.
بەپاو شەرەفنامەی ، نەتەوەو کوردی چوار
قوٙڵیٛ گەورەن " کرمانج،لوڕ، کەلهورڕ، گوٙران" زوانو لوڕی جە کوٙمەڵەو پانیشتو زوانە
ئیرانیەکان جگان جە زوانەکا سەرنیشتو
وەرپڕو ئیرانی ،هەرپاسە گوٙرانو ناوچەو زەهاوی پیٛسەن هەورامی سنەی و زازا کا کە بە زوانو سەرنیشتو وەرپڕو ئیرانی قسیٛ
کەرا، ئی لەهجە یام زوانە فەرقیٛ فرەش هەن چەنی زوانی کوردی "سورانی" .
وەرکەوتشناس "ئەدریس " ماچوٙ زوانی
زازایی جە زوانی قەدیمی دەیلەمین و هەمان پەیلوایچش هەن سەرو زوانی هەورامی و
مێجەرسۆنیچ ئینا سەروهەمان ویروڕای ، هەرپاسە وەرکەوتشناس "ئوٙ.مان "
باسو لەهجەو زوانو کەلهوڕی کەروٙ ئینێ بەینو سنەی و کرماشانی ماچۆ فرە ئەو
لەهجەکاو تەرو دەورو کرماشانی مشۆ هەتا کرمانجی نمونەو لەهجەکاو
"لەکی،باهراوندی ،نانەکەلی و گوڵەیی " هەکە بەیەک بەشی لەیەکدریاوە.
لەهجەی وارینی کوردی وەرنیشتو ئیرانی جە تەشکو زوانی کوردی لوان جبەر ،ئی لەهجە
غەیرە کرمانجین " مەبەستش زوانی لوڕین هەکە بازێشا ماچا ئیٛمە کوردیٛ نیەنمیٛ
و زوانێ ویٛسەریٛنمیٛ ،هەرپاسە ماچا فارسیٛچ نیەنمیٛ **"
واتیٛ "کرمانجی" تائیسا ڕوٙشن نیا
جە چیٛشیوە ئامینە،ئایا ماناو کوردی مڎوٙ یام نامیٛ عەشرەتیٛ میدیاینە؟ وەڵاتو کرمانجینە دوویٛ کوٙمەڵە زوانیٛ هەنیٛ،
کرمانجی وەرکەوت یام "وەرکەوتی وارین" چەنی کرمانجی وەرنیشت، ئاوەختی
پیٛسە بڕە بەش کریان کە مەبەستش "کرمانجی سەرین و کرمانجی دلیٛڕاسەو کرامنجی
وارینو ئیسای کەروٙ" سۆرانی و
کرمانجی و کوردی وارین.
مێجەرسۆن سەرو ڕازوانو کوردی وشکنای فرەش
کەردەن و یاوان ئی ئەنجامە و پیسە زوانی کوردی
بڕەبەش کەروٙ:
یوەم : ا - لەهجەو سنەی و
کرماشانی ماچا بەرگێ گوڵستانی پی لەهجەیە
نویسیان ،وەلێ ڕۆشن نیا ئی لەهجیٛ کامیٛنیٛ چون زوانی هەورامی و گوٙران چی دووە
ناوچەنە سەردەمانێ دریٛژ برەوشا بیەن زوانو ئەدەبیاتی و سیاسەتیو دەسەڵاتی بیەن**
وٙسەرو ئی بابەتی چند وەرکەوتشناسێ وشکنایشا کەردەنو هەمان پەی لوایشا بیەن پیسە
" ویتر بەتیراغ، سۆن، مورغان ،ئوٙ.مان "
ب
-لەهجیٛ کەشەکاو پژگیا : پیسە لەهجەو" گەروسەکا خواجەوەندی و مازیندەرانی ،کالون
عەبدۆی فارس و کوردیٛ خوراسانی و تارانی" .
دووەم : کرمانجی وەرکەوت "لەهجەو سلیمانی و موکریانی" سورانی ئیسەی.
کرمانجی سەرینو وەرنییشتی : لەهجەو کوردەکاو "ئەریوان -یەریڤانی ،
زوانو کوردەکاو دەورو کەشو ئاراراتی وٙئەرزەڕۆمی وبایەززید،ئورمێ
،هەکاری،شەمدینان، بادینان، بوٙتان ،تورعابدین ،ماردین ،دیار بەکر و،کوبانی و
عەفرین و جزیرەو قامشلو" .
"مێجەرسۆن" دەربارەو فرەیی لەهجەکا
و زوانی کوردی وجیاوازی بەینشانە مێ
سەروباسو باسو لەهجەو زازای کە ویٛشا
بەکورد منیارە، نیشتگاشا کەوتەن سەرینو دیاربەکری و دەورو ئەرزنجانی،ماچوٙ ئینیٛ
قەومیٛ دڕیٛ کەشیێنێ ،کەڵەگەتیٛو پیٛشە
قایمیٛنیٛ، بە زوانێ قسیٛ کەرا هەکە ئاری کوٙنا لەقیٛ جیان جە موکری و زەمانێ فرە
قەدیمەنە جە فارسی کۆنی جیا بیەنەو، جە کوردیوە نزیکا هەتا فارسی ، بنەڕەتەنە ئینە
زوانێ ویٛسەرا مەبەست زوانی "زازایی" * .
دماو ئانەی میجەر سۆن مێ سەرو باسو زوانێ
تەری کە قەزاو "سعرد" ی قسیٛش پەنە کەرا ماچوٙ زوانێ عەجایبا و واتیٛ
ئارامییٛ فریٛش چەنەنیٛ ،پەنەش ماچا زوانی گەوەری
" گاڤرانای gavarnai" ئینا ناوچەو هەکاری نزیکو مەرزی ، ئەجوٙ
تیٛکەڵێوەن جە زوانی کوردیو کلدانی ، ڕەنگا زوانو گاورەکا ئا ناوچەیە بوٙ دمایی
بیێنیٛ بەئیسلامیٛ ، هەرپاسە میجەرسۆن ماچوٙ عەشرەتێوە هەنیٛ پەنەشا ماچا
"ساسوٙن " نە ئیسلامیٛنیٛ و
نەگاوریٛ ، بە زوانێ عەجایب قسیٛ کەرا
تیٛکەڵێوەن جە کوردی و عەرەبی و ئەرمەنی ،چەنی ئانەیچە چندەها یاگیٛ تەریٛ
ئەهڵی غەریبە هەنو زوانشا جیوازا .
مێجەرسۆن دریٛژە مڎوٙ بە نویستەکیش و
ماچوٙ وەڵتەر ناوچەو ئەردەڵانینە بە
زوانیٛ قسیٛ کەریٛنیٛ ئەجیٛ زوانی هەورامین ،وەلێ دماو ئامای بەعزێ جە تیرەکاو
سەرنیشتی زوانی ئەردەڵانی پەیدا بی هەکە فرە فەرقش نیا چەنی مورکریانی ، شوٙنەو
ئانەیچەرە ماچوٙ لای سەری ئەردەڵانینە
خەڵکێ فرە هەن کە بەهیچ کلوەجێ بە لەهجەی ئەردەڵانی قسیٛشا نەکەردیٛنیٛ ،
زوانە کۆنەکەو ویٛشا پاریٛزنابیٛ پنەش واچیٛنیٛ "لەهجەی کوردەسانی" ئی
لەهجە چندەها واتیٛ فارسیش تیٛکەڵ بیێنێ و فرە وەڵیٛ کەوتەن .
ماچوٙ خوٙننەوارەکیٛ سنەی و سلیٛمانی جە زوانی ئەردەڵانی کوٙنی یاوانە ، وەرو جوانی و ڕیٛکو پیٛکیش بیەن زوانو شعرو ئەدەبیاتی جە بەشو لای واری کوردەسانینە ، ئی زوانە جە
راسینە کوردی نیا هەر عەینو زوانی هەورامی
و گوٙرانی جە فارسی کۆنیەوە پەیدا بیەن.
چەنی ئانەیچ ماچوٙ زوانی
هەورامی ڕەنگا زوانی تاجیک بوٙنە، هەکە
زەمانیٛ دلیٛراسەو ئیٛرانینەو پانیشتو
کوردەسانینە قسیٛش پەنە کەریٛنیٛ ، جە لاو قەومیٛ کوٙچەری ئیٛرانیوە یام
قەومیٛ محەلی نیشتەجا و غەیرە کوردی قسیٛش پەنە کریێنە .
هەورامان تا ئیساتیٛ زوانەکەو ویٛشا پاریزنان
. ئارۆ بیەن بە زوانێ کاریگەرو شیرین و نەغمەدار .
زوانو کرماشانی و زوانو کەلهوڕی لەهجەو زوانی کوردی نیا ،فرەتەر ئەو زوانو لەکی
مشوٙ هەکە لەقیوەن جە زوانە ئیٛرانیەکا ،لایوە تەرۆ فەرقش هەن چەنی زوانی فارسی
و ئەو کوردیوە نزیکتەرا کریوٙ پەنەش واچا "کورد-لەک " .
قەومو لوڕی
بە قەومە ئیٛرانیەکا نریانەرە،
چوار بەشیٛن ، لوڕی ئەسڵ "لوڕی گولانە، فەیلی ، مامەسەنی ،کوٙه گەلۆی
، بەختیاری " فەیلی جە کرمانجی دلیراسەی نزیکتەرا "سورانی " هەتا
فارسی پەوکای ویٛشا بەکورد مزانا، وەلی پەی لوای هەن دلی لوڕەکانە هەکە ویٛشا بە
زوانێ جیا منیارە جە کوردی و فارسی ،یانی زوانێ ویٛسەرا.
ئینسکلۆپیدیاو ئیسلامی
دەربارەو زوانو سنەی و هەورامی ماچوٙ
:زوانی موکری تا بانەو سەقز مێ، ئینجا وارو ئاوەو "جڤا تو"ی و خوڕخوڕە و
تیلەکۆیوە لەهجەو کوردەسانی دەس پەنە کەروٙ تا لای واری سنەی ملوٙ ، زوانو
مەریوانی زوانو جافەکان پیسەن کرمانجی ،
زوانێ غەیرە کوردی هەردوی بەشیٛ هەورامانینە قسیٛش پەنە کەرا "هەورامی "
یش ماچا ، لاو بەعزێ خەڵکیوە "ماچوٙ" مەشورا ، دەگاکاو عەشایرو گەورەو
گوٙرانینە "سەرنیشتو زەهاوی ، دەگاو کەنۆڵەی ، بەینو دینەوەری و کرماشانی و
بەعزێ دەگای تەریٛچ .
ئینسکلۆپیسیا دریٛژەو قسەکاشەنە واتەنش "دەرسیم" زوانی زازا هەن ئادیچ زوانی
هەورامیوە هوٙرگیریان، سەبارەت بە زوانو سنەی ماچوٙ هیچ سەنەدیوەما نیا وەردەسەنە
،وەلێ زوانی "هەورامی-گوٙران " کە زوانو ئەدەبیاتیو غەزەلیاتی و داستانی
بیەن والی ئەردەڵانی دلیٛ کوٙشکەو ویٛشەنە
تەشویقو رەواجش دان پی زوانیە .
مێجەرسون دەربارەو زوانی
هەورامی گنۆوە قسی و باسو ئا ناوچەیە
کەروٙ هەکە کوردەسانی جە لوڕستانی جیا کەرۆوە
ماچوٙ بەعزێ تیرەو تایفە هەنیٛ بە
زوانێ قسێ کەرا جە تاجیکی قەدیمی ئیٛرانی
کەروٙ ، بە وەڵاتو گوٙرانی نامیٛشا ماروٙ ، ماچوٙ ئی خەڵکە ئەرەمەرزیێ بینێ یانی نیشتەجاو ئەسڵی ناوچەکەی بیێنیٛ ،
زوانەکەیچشا جیان جە کوردی و پیٛسەو هەورامی و کەنوٙڵەیو ڕیٛزاوی قسیٛشا کەردیٛنیٛ
.
هەمدیسان مێجەرسوٙن مێوە سەرو زوانی
ئەردەڵانی و باس کەروٙ کە زوانو ئەدەبیاتی
وشێعریٛ و وانای بیەن سنەنە ، پی زوانیە ماچا "هەورامی" یانی زوانی
ئەردەڵانی و هەورامی یەک زوان بیەن سنەنە، بەعزێ پەیلوای واتەنشا عەشایرو
ئەرمەرزیاو نیشتەجاو گۆرانی پی زوانیە "هەورامی " قسیٛشا کەردیٛنە
، وەلێ بەشو گەڕۆکو "جاف" ی بە
کوردی قسیٛشا کەردیٛنە .
تیرەو کوردو "براخوٙی " جە بەلوچستان وبەشیٛ سند ی وەڵاتو هیندستانی
بەزوانێ کوردی قسیٛ مکەرا پەنەش ماچا
زوانو براخۆی ،ئی زوانە دلیٛراسەو دەراویدی و پاینو هیندستانیەنە چن واتیوە
بەلوچی و فارسیش تیٛکەڵینیٛ قسیٛش پەنە
کەرا، ئیسا بەعزی نویستیٛش پەنە نویسیێنی
بە پاو سەرچەمەو ئینسکلۆپیدیاو ئیسلامی .
تەفرنجە: ئی نویستەیە
دلیٛ کتیٛبو "خولاسەیەکی تاریخی کوردو کوردستان" و ئەمین زەکی
بەگی مێژوو نویسو بەناوبانگو کوردینە هەن، فەسڵو حەوتەمی "پەلو 214 -234 "
منیچ هوٙرمگیٛڵنان پەی زوانی هەورامی، فرە
حەز کەریٛنیٛ بزانو چەنی باسو ڕیٛخەو زوانو کوردی کریان ، وانامۆ و واتم با بە زەریف بنیەوش وەرچەموو برا هەورامیەکام ، تا
هیچ نەبوٙ بزانا چەنی نامیٛ هەورامانیو زوانەکەیش
کریان، ئینە پەی لواو من نیا ، هنو چندەها وەرکەوتشناسی
و ویەردەشناسی و ئینسکلۆپیدیاو ئیسلامین ، ئی کتیٛبە ساڵەو 1931
نویسیان ،یانی 86 ساڵیٛ چێوەڵتەر، چاوەختۆن تائیسا چندەها زوانشناسیٛ پەیلوای
تازەشا وەڵا کەردەنۆ، ڕەنگا چەنی بەعزێ جە پەیلواکاو دلیٛ ئی کتیٛبی و نویستەیە
جۆریٛ نەبا..هومیٛدەوارەنا بە دڵێ فراوان واندێشۆو
کەلکش چەنە هورگیٛردیٛ.
د.ناجح گوڵپی
3/10/2017 هەورامان
