ژەھری مار Snake venom

ژەھری مار  Snake venom

ژەهری مار بریتیە لە لیکی مار کە ژەهری تیدایە،بەهۆی کەڵبەکانیەوە دەیکاتە لەشی نێچیرەکەی، دەبێتە هۆی ئیفلیج بونی نێچیرەکەی و یارمەتی هەرس کردنیشی دەدات، ھەندێ ماریش هەیە لە کەلبەکانیەوە ژەهر دەپرژێنی، زەھری مار پێکھاتوە لە(  مادەی پرۆتینیو  پێپتاید ، ئەنزیم وخوێی کانزا،ھەندێک مادەی نا ژەھراوی کە سود بەخشن بۆ ژیان ) لە شوێنێک کۆبۆتەوە پێ دەوترێ کیسەی ژەھر لە  ژێرو پشتی چاوەکانیدایە، ئەم کیسە ماسولکەییە بە بۆریەک بەستراوە بە بنکەی کەڵبەکانیەوە تا کاتی پێوستو پێوەدان دەی ڕژێنێت ، کاریگەری ژەھری مار دەگۆریت بەپیی جۆر و گەورەو بچوکیو،شووینی ژیانی مارەکە، وەک لەسەرەتای جۆرەکانی ژەھرەوە باسمان کردوە ،ژەھری مار زیندە ژەھرە یان ژەھری بایۆلۆجیەو لەلایەن گیانەوەرەکانەوە بەرھەم دێت ، ژەھری مار دوو جۆری سەرەکی ھەیە بەپێی کاریگەری لەسەر ئەندامانی لەشی گیانلەبەرەکە:

یەکەم : ژەھری شیکەرەوەی خوێنو لوولەکانی خوێن  (hemotoxins) واتە کاریگەری لەسەر کۆئەندامی سوڕی خوێنو دڵ ولوولەکانی خوێن دەکات، خرۆکە سورەکان شی دەکاتەوە  کاری لوولەکانی خوێن تێک ئەدات،ناهێڵێت خوێن بمەیێت، خوێنڕێژی دروست دەبێت پاشان لەئەنجامدا گەنگرین دروست دەکات لەشوینی پیوەدانەکە، هەندێ ژەهریشیان هەیە دەبێتە هۆی خوێن مەیین و دروست کردنی کڵۆی خوێن، هی واشیان هەیە رادەی دەڵاندن لەنیوان خانەکاندا زیاتر دەکات و تا ژەهرەکانی تر بەئاسانی بچنە ناو خەنەکانی لەشو ئاسان بلاو ببنەوە، جۆرێکیشیان دەبێتە هۆی نزمکردنەوەی فشاری خوێنو کارەکانی دڵ تێکدەدات ،چەندین جۆری کارو میکانزمی تریان هەیە، بۆیە مرۆڤ توانای بەرگەگرتنی پیوەدانی ماری زۆرکەمە و زۆربەی کات  مردن  دەبێتە میوانیان ، ئەو مارانەی کوردستان لەم جۆرەن و ئەنزیم گەلی (proteases  پرۆتیاسیس) تیدایە کە خوێنو ڕیشالی ماسولکەکان شی دەکاتەوە. مار ژەهریکی تایبەتی هەیە بۆ ئەو گیانلەبەرانەی کە دەیەوێ بیان خوات لەکاتی برسێتیدا پاش پێوەدان یارمەتی  هەرس کردنی نێچیرەکەی دەدات پاش قووتدانی و لە ناو کۆئەندامی هەرسیدا وەک ( ئەمینۆئەسید ئۆکسیدەیس و پرۆتیاسیس)، ئەم جۆرە مارانە لەهەمو جیهاندا بلاون بەتایبەتیش لەکوردستان ،کەڵبەکانیان درێژە و توانای جوڵانیان هەیە، لەخێزانی  (Viperidae ) ڤایپەریدین.                             

دووەم : ژەھری مار کاریگەری لەسەر  کۆئەندامی دەمار دەکات( neurotoxic   )، واتە کاری دەمارەکان تێک دەدات وماسولکەکان توشی ئیفلیجی  دەکات، دەبیتە هۆی وەستاندنی ئاماژەکان (ناردنو هاتن) لە ناو دەمارەکاندا،کاتێ مادەی ئەسیتیل کۆلین  دەڕژێت و دەبێتە هۆی گرژ بونی ماسولکەکان و خاو نابنەوە  چونکە ئەنزیمی کۆلین ئیسترەیس کەلەناو ژەهری مارەکەدایە کاری ئەسیتیل کۆلین تێک ئەدات، ،لەکۆتایدا دەبێتە هۆی ئیفلیج بونی کۆئەندامی هەناسەو خنکانی گیانلەبەرەکە،  هەروەها ئەم ژەهرە بۆ نێچێرەکانیشی بەسودە کاتێ دەیەوێ قوتیان بدات،جونکە ژەهەرکە وا دەکات لە گیانەوەرکە  کە ماسولکەکانی هیزیان تیدا نەمینێتو لەجوڵە بکەون، ئەم جۆرە ژەهرە لەو مارانەدایە کە کەڵبەکانی ژەهریان کورتە  و ناجوڵێن وەک ماری کۆبرا و مامبا، کەلە خێزانی (elapidae ) ئیلاپیدای ن ،لە ناوچەکانی هێڵی ئیستواو خواری ئیستوا دەژین، نمونەی ئەو ئەنزیمانەی کە دەبنە هۆی  ڕەق بونی ماسوڵکەکان و ئیفلیج بوون ( کولین ئیسترەیسcholinesterase  ) و (  phospholipase A2 فۆسفۆ لایپەیس ). جۆریکی تری ئەنزیم هەیە دەبێتە هۆی ڕەقبونی ماسولکەکان راستەوخۆ،هەشیانە دەبێتە هۆی لەکار خستنی ئاماژە دەماریەکان واتە هەستەدەمارو جوڵەدەمارەکان لە کار دەکەون، ئەنزیمی واشی تیدایە کاری دڕاندنی دیواری خانەکانە.

ماری کۆبراو هاوخیزانەکانی واتە ئەوانەی کەڵبەکانیان کورتە توانای پرژاندنی ژەهریان هەیە لەدورەوە بۆ دوژمنەکانیان( 1-1.5 مەتر) دەی پرژینی ، هەوڵئەدات ژەهرەکە ئاراستەی چاویان بکات،ئەگەر بچیتە چاو ئەوا دەبێتە هۆی کوێربونی نێچیرەکە،  ئەگەر بۆ مرۆڤی بوەشێنی ،ئەوا دەکرێ یەکسەر بە ئاو بیشۆیت و کاریگەری ژەهرەکە کەم دەکاتەوە،هەروەها ئەگەر بەر لەش بکەوێت و پێستەکەی بریندار یان ڕوشاو بێت ئەوا کاریگەری ژەهراوی بونی هەیە.

هەندێ پۆلینیش هەیە ژەهری مار و کاریگەریەکانی لەسەر لەشی نێچیرەکەی دەکات بەچوار جۆرەوە:

1-      ژەهری شیکەروەی  شوینی پێوەدان(گەستن) ،هەرچی پرۆتینی ناو خانەکان هەیە تێکیان دەدات

2-      ژەهری خوێن کار لە سەر کۆئەندامی دڵو لوولەکانی و پێکهاتەی خوێن دەکات

3-      ژەهری دەمار کار لە کۆئەندامی دەمارو مێشک دەکات

4-      کاریگەری ژەهراوی کردنی خانەکانی دەورو بەری شوێنی گەستنەکە

پێكهاتەی ژەهری مار: زیاترلە ٪90 ی ژەهری مار مادەی پڕۆتینی جۆراوجۆرە  کە بەرپرسە لەهەموو زیندە گۆرانکاریەکانی دوای گەستن ، هەروەها ئەنزیم و مادەی سود بەخشییشی تێدایە،(ئەنزیمەکانیش پێکهاتەی پرۆتینین) ، بەشێوەی گشتی ژەهری مار نزیکەی 20 جۆر ئەنزیمی تیدایە ، بەپێ جۆری مارەکە، ژمارەو جۆری ئەنزیمەکان جیاوازن، ،هەر ئەنزیمێکو کاری خۆی  هەیە بۆ لەناو بردنی نێچیرەکەی،هەموو مارێک لانی کەم (6-12) ئەنزیمی هەیە،پێکهاتەی ئەنزیمەکانیش جۆرە پرۆتینێکن ،کە دەبنە هۆی زیادکردنی کارلێک و چالاکی خانەکان و دواتر لەکار خستنیان و مردنی گیانەوەرەکە.

ژەھری مار کاتێک لەڕێگەی دەمەوە دەخورێت،ئەوا لە گەدەدا وەک ھەموو پرۆتینێک ھەرس دەکرێت و ھیچ کاریگەری ژەھراوی نابێت لەسەر مرۆڤ.

نیشانەکانی مار پیوەدان: سەرەتا چۆن بزانین کەسێک مارناگازە ؟ نیشانەکانی ئەمەیە ( دوو کونی مارگەستن دیارە ،سوربونەوەو ئاوسانی شوێنی گەستن،ئێشو ئازاری شووینی گەستن، ڕەنگی دەپەرێت  ، هەست بە تینیویەتی دەکات ، فشاری خوێن دائەبەزێ، سەرئێشەیەکی توند،گێژ بوون،هەست بە دڵخاوبونەوە ڕشانەوە دەکات، ئازاری ناوسک، لەرزینو ئارەق کردنەوە ).

چارەسەری مارانگاز:

بەپێی بڵاو کراوەکانی ڕیکخراوی تەندروستی جیهانی ئیستاش ٪80 ی چارەسەرەکان لەڕیگای بەکار هێنانی دەرمانەوەیە، هەندێک دەرمان هەیە کە لە پێکهاتەی درەخت و گیاکان دروست کراوە لەگەڵ کهول و زەیتوندا پێکەوە لە شوشەدا هەڵگیراون ، وێنەی ماریان لەسەرە ،ئەمانە سودیان هەیە بۆچارەسەری خیرای مارانگاز هەتا دەگەیەنرێتە نەخۆشخانە، هەروەها جاران باس لە بڕینی شوێنی گازی مارەکە و هەڵمژینی ژەهرەکەی لەلایەن کەسێکی ترەوە،و بەستنی قاچ یان دەست لەسەرووی ئەو شووێنی گەستنەوە  تا دەگاتە بنکەی تەندروستی، دەبێت هێمنی بپاریزیت و ئینجا شووێنی گەستن بە سەهۆڵ داپۆشیت تاکو سارد بێتو ڕێگا بگرێت لە بلاو بونەوەی زیاتری ژەهرەکە.

هەروەها لەنەخۆشخانەکاندا چارەسەر هەیە بە بەکار هێنانی سیرەم ( serotherapy ) دژی ژەهری مار، وەدەبێ ئەوەش لەبەر چاو بگیریت ئەو سیرەمە دەبێت بەرگری بدات و هەماهەنگبێت لەگەڵ ژەهری مارەکانی ناوچەکە، چونکە ئەوسیرەمانەی لە ولاتیک دروست دەکرێن تایبەتن بە ماری ناوچەکانی خۆیان،و بەرگری نادەن بە ژەهر ماری ناوجەیەکی تر، ئەمەش وادەکات ئاڵۆزی و گرفت پەیدا بکات لە چارەسەری مارانگازدا.

ئایا مارەکان ژەهرواین بۆ یەکتری؟ : لیکۆڵینەوەکان دەریان خستوە هەندیک لەمارەکان بەرگەی پیوەدان و گەستنی مارەکانی تری هەیە ،بەتایبەت ئەوانەی کە لەناوچەیەکدا دەژین.

هەندێ لەگیان لەبەرەکان ژەهری مار کاریان تێ ناکات وەک ( ئەو باڵندانەی کە مار دەخۆن، هەروەها بەراز ،جونکە ئەنزیمێکی هەیە لەناوخوێنیدا کە  کاریگەری ئەنزیمەکانی مار هەڵدەوشێنێتەوە، پاشان سمۆرە  یەکێکە لەو گیانەورانەی کە ژەهری مارو پێوەدنی مار کاری لێناکات ئەویش بەهۆ بوونی جۆرە پرۆتینو ئەنزیمێک لە خوێنیدا  کە کاریگەری ژەهری مارەکە پوچەڵ دەکاتەوە) .

مرۆڤیش هەردەم لەهەوڵدا بووە بۆ پەیاد کردنی بەرگری و ڤاکسینی مار پیوەدان، بۆنمونە "بیل هاست " چەندین جار بە دەرزی ژەهری ماری داوە لەخۆی بەهیوای ئەوەی بەرگری لەشی بەهیز بکات، ئەم کەسە لەماوەی ژیانیدا کە تەمەنی 100 ساڵ ژیاوە،،و 172 جار لە مار گەستن ڕزگاری بوە ئەویش بەهۆی ئەو ژەهرەوە بوە کە پێشتر بەکاری هێناوە،ئێستاس هەولەکان بەردەوامن بۆ دروستکردنی ڤاکسینێک  بۆ بەرگری لەش لەمار پیوەدان.

سودەکانی ژەھری مار: وەک لەسەروە وتمان ژەھری مار ھەندێ مادەی سودبەخشی تیدایە ، ھەروەھا مادەژەھراویەکانیش دەتوانرێ سودیان لێ وەربگیرێت وەک:

1.      ژەھری مار بەکار دێت بۆ کاتی خوێن مەین و  سەکتەی مێشک: واتە ناھێڵێ خوێن بمەیێت ، ئەوەیش بە ھەڵھێڼجاندنی مادەی "دیفیبرینەیز" کە ئاستی فایبرینۆجین کەم دەکاتەوە لەناوخوێن،بەم شیوەش کڵۆبونی خوێن کەم دەبێتەوە.

2.      بۆچارەسەرکردنی تێكچونی مێشک لەمرۆۋدا سودی ھەیە.

3.      یارمەتی نەھێشتنی سەکتەی دڵ ئەدات ،دەبێتە ھۆی بەھێزکردنی ماسوڵکەکنی دلو خوێنبەری تاجی

4.      بۆچارەسەری نەخۆشی شەکرە،ئاستی شەکر لەخوێندا ڕیک دەخات

5.      پاریزگاری لە فشاری خوێڼ دەکات،ناھیلێت بەرزو نزم بکات

6.      بۆ دروستکردنی ھەندێ مەرھەمی تایبەت بە جوانکردنو نەرم کردنی پێست،و دەبێتە ھۆی درەنگ دەرکەوتنی نیشانەی پیری.

7.      وەک سیرەم دەدرێ بە مناڵ تاکو بەرگری پەیدا بکات دژی مار گەستن

8.      لە پێکھاتەی ھەندێ دەرماندا بەکار دێت

د.ناجح گوڵپی

13/6/2017 ھەورامان

سەرچاوە:

1.      http://www.chm.bris.ac.uk/webprojects2003/stoneley/types.htm

2.      https://en.wikipedia.org/wiki/Snake_venom

3.      https://www.scienceabc.com/eyeopeners/why-does-snake-venom-kill-humans-but-not-the-snake-that-is-filled-with-venom.html

4.      http://mawdoo3.com/%D9%81%D9%88%D8%A7%D8%A6%D8%AF_%D8%B3%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%AB%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D9%86

5.