تاڵە ماسە (Anthrax )
کوردەواری پەنەش ماچمێ (سپڵە قەویلە-ئەسکەلە پیسە-ئاگرەی زمان) بەعەرەبی
(الجمرە الخبیثە ) بە فارسی (شاربن)،
نەوەشیێ هاوبەشا بەینو ئاژەڵی و ئینسانینە،گردو وەڵاتا سەرزەمینینە
هەن،توشو گرد جۆرە ئاژەڵ و پەلەوەرێ لینی وکێوی بۆ
هۆکارو نەوەشیەکەی
بەکتریاو(Bacillus anthracis ) باسیلەس
ئەنثراسیس،کەیەکەەم جار ساڵەو 1877 ی زانا ڕۆبەرت کوخ کارش سەرۆ کەردەنو گەشەش
پەنەدان
سیفەت و خاسیەتێ بەکترایاکەی؛
گرام پۆزەتیڤا G+
،قەوارەش گەورەن،دریژیش(3-5)ملم پانیش
زیاتەر جە (1ملم)ین،تواناو دروسکەردەی سپۆریش هەن ( spore ) کەپێسەنە بەرگێ تا ماوێ دورو درێژ ویش پارێزنۆ
و مەنۆوە ژینگەنە ووەرهەڵسی گەرماو سەردای کەرۆ.تواناو گەشەیش هەن بە بیەی یان
نەبیەی گازو ئۆکسجینی..متاوۆ کەپسول دروسکەرۆ دەوروو وێشەرە وەختێ ئینا دلێ لاشەو
ئاژەڵەکەینە(خانەخوێ) تاکو جەبەرگریە خانەکا لەش و ئاژەلەکەی ویش پارێزنۆ،تواناو
درۆسکەردەی چن جۆرە ژەهرێش هەن
( 1-Edema factor ئی ژەهرە بۆ بەهۆو دروسکەردەی
ئاوبەندی(ئۆدیما) یانی گلێربیەیۆ ئاوێ دلێ خانەکا لەشینە یان چێرو پۆسینە
2-protective
antigen جۆرە
ژەهرێن بەرش مدۆ پەی وێ پارێزنای پیسە قەڵغانی
3- lethal factor جۆرە
ژەهرێوە کوشندەن پەی کوشتەو
خانەخوێکەی،ئاژەڵەکەی بەرش مدۆ
Anthrax pathogenesis چەنی نەوەشی تاڵەماسەی دروس بۆ
وەختێ ئاژەلی نەوەش مڕار بۆوە ،ئیتر فڕەش مدا،جە دەشتو دەرنە بەهۆ ئانەیەۆ
بەکتریاو تاڵە ماسەی چا یاگێنە وەڵا بۆوە دلێ خاکو خوڵەکەینە وسپۆر دروس کەرۆ تاوۆ
پەی ماوە و 25 ساڵا زیاتەری مەنۆوە و
ئاژەڵی ساق توش کەرۆ،وەختێ کە ئاژەڵی ساق چی یاگە پیسێنە لەوەڕیۆ بەکتریاکەی
موەرۆ توش بۆ،ڕادەو توش بیەی ئاژەڵی بسیان
بە پێکهاتەو وبەکتریاکەیۆ،یانی نەوەش
وستەی ئاژەڵەکەی گێڵوەپەی پێکهاتەو بەکتریاکەی کە وێش جە درۆسکەردەی کەپسولی و
بەردای ژەهری کوشندەی و ئاوبەندی،یانی ئەگەر بەکتریاکە ئی یەرە خەسڵەتێشە با متاوۆ
زوتەر گەشەکەرۆ و فرە بۆ دلێ لاشەو ئاژەلەکەینە زوتەر مڕارش کەرۆوە
چەنی نەوەشیکە فاڕیۆە بەین و ئاژەڵینە Transmetione
1-ڕاو کۆئەندامو هەرسی ؛هەر لەوڕگێوە پیس بیەبۆ بەسپۆرێ ئی
بەکتریایە (ئاوی-گیواو-پوش) جەڕوا واردەیۆ توش بۆ
2-کۆئەندام و هەناسەی؛ ئەگەر هەوا
و تەپ و تۆز سپۆرو بەکتریاش چنەبۆ
بە هەناسە هۆرلوشتەی توش بۆ
3-مەش و مەگەز مەشولە تواناو فارایۆ نەوەشیەکەیش هەن
نیشانێ نەوەشی تاڵە ماسەی Clinical signs
نیشانە کێش جە (مەی-بزە-گاو) فرە تن وتیژ وناکاوێنە روە مدۆ ،بە دوێ شێوێ
بەرگنۆ
1-شێوەی فرە تن وتیژper a cut form : فرە تن و تیژ و خێران ماوەو (1-2) سەعاتا خواینۆ، ئاژەلەکی بە مڕارۆ
بیەی وینی،فریا مەگنی بزانی کە ئاژەلەکە نەوەشا یان نا
2-شێوەی تیژa cut form : ئی شێوە
نزیکەو دوێ روا (48) سەعاتا خواینۆ یانی ئاگادار بی کە ئاژەلەکە نەوەشا، یاوش هەن
.پلەوگەرماو لاشەیش بەرز بۆوەپەی 42 پلەی سەدی،هەناسەبڕکێ و ناوەکوتێ و لاواز بۆ
،جەلەوەڕ گنۆ،شۆتش کەم کەرۆ،جاروباریچ ونی ئینا شۆتەکەیشۆ،حەیوانی ئاور بەر وزۆ.
جەهەردوێ شێوەکانە حەیوان مڕار بۆوە چارەسەرش فرە مەحاڵڵا،وە ئی نیشانە
جیاکەروا سەرو ئاژەڵی مڕارۆ بیەیۆ وینمێ کە تایبەتێنێ بە نەوەشی تاڵە
ماسەی(بەرئامای وونێ سیاوەی قەترانیە نەگرسێ جە دەم، لوتە،گۆشی،زەهێ،کۆمە)uncoagolated
dark tarry blood
نیشانی نەوەشیەکەی جە (ئەسپ-هەسەرە-هەر)
کەمێ جیاوزیش هەن جەنیشانەکا (مەی و بز و گاو)ی ،ئەسپ چێرو چەناکەی و گڵویش
ماسۆ (subcutaneous swelling ) ،ئیترنمەتاوۆ واردە قوت بدۆ ،لەڕو لاواز بۆ
تا مڕار بۆوە،بەعزێ جارێچ چێرلەمش ماسۆ ئاوی کۆ بۆوە(Edematous ) چەنی
بەرزبیەیۆ پلەو گەرمی لاشەیش(یاو).
نیشانێ دماو مڕار بیەیۆ
مشۆ بەهیچ کلوەجێ لاشەی مڕارۆ بیە نەکریوە پەی تەماشە کەردەی،بەلام ئەگەر
بە نەزانای کریاوە ئی نیشانا وینمێ
·
گەورە بیەی
تاڵەی(سپڵ) Spleno megaly یانی تاڵە ماسۆ و گەورەبۆ
·
فرەو ئەندامەکا
لەشی سورێ باوە و ونیشا مزۆنە(دڵ،جەرگ،شۆشی، وڵکێ)
·
دیاردەو ماسۆلە
کرژی(Rigor mortis)یش نیا...وەختێ حەیوان مڕار بۆوە دماو ماوێ
کەمی گردو گیانیش ڕەق بۆ و یانی ماسۆڵەکیش کرژێ با،،بەلام نەوەشی سپڵی ماسۆڵیش
کرژێ نمەبا و لاشەش بەنەرمی مەنۆوە .
·
هۆرماسای لاشەو
ئاەڵەکەی بەگشتی و فرە بە زویی وخێرا،
·
وونی سیاوە جە
دەم ولوت و گۆش..هتد،،دلێ لاشەیشەنە هەنە.
نەوەشی سپڵ(تاڵەماسە)ی جە ئینسانەنە Anthrax
ئینسان پی چوار ڕایە توش بۆ:
·
مامەڵەکەردەی
چنی ئاژەڵی نەوەشی
·
واردەی
گۆشت،شۆت و ئاژەڵی نەوەشی
·
هۆرلوشتەی سپۆر
و بەکتریاکەی جەراو هەناسەیۆ
·
ئەگەر مەش و
مەشولە نیشتەبۆ لاشەی مڕارۆ بیە،دماو ئانەی ئینسانی گەزۆ
نیشانێ نەوەشیەکەی
وەرو ئانەی کە ڕاو توشبیەی جیاوازا ،نیشانەکیێچ جیاوزێنێ و یەرێ شیوێ
ئەنثراکس هەن ئینسانەنە:
1. شێوەو پۆسی(cutaneouse form ) ئی جۆرە
توشوپۆسی مێ بلاوترین شێوەن کە نزیکەو %95 ن،بەکتریاکە جەڕاو پۆسێ بریندار و
زەخمین،ڕوشیا،ملۆ دلێ ،یان مەشولە گەزۆت،،،یاگێ لوای چوەری بەکتریاکەی سوربۆوە
وریۆ دماو دوێ روا بۆ بەزەخم و سیاو بۆوە پێسە بلۆقێ هۆرتەقۆ ئاوی سیاوەش چەنەنە(malignant
pustules ) ئەگەر زو جارەسەر نەکریۆ
ڕەنگە %20 ئاخەلکی مرۆ کە توش بۆنە....ئی جۆرە فرەتەر توش و دکتۆری
بەیتەری(دامپزیشک) .ساحیب حەیوان،قەسابی بۆ
2. شێوەو هەناسەی (Inhalation form): یانی جەڕاو
هۆر لوشتەی بەکتریاکەیۆ ئینسان توش بۆ،بەتایبەت ئا کەسێ کە کارگەو پۆس وەش
کەردەینە،کارگەو پەژم پەتوو دروسکەردەینە هەرمانەکەرا (woll sorter,s
disease )،نیشانەکیش پێسەنێ
هەڵامەتی: یاو،قۆزە و کفە،ئازارەو سینەی،ئاوی مێ لوتەشەرە،دماتەر وەڵا بۆوە
هەناسەش تەنگ بۆ مرۆ
3. شێوەو هەرسی(گەدێ وڕێلەخۆ) (Gastro
intestinal form ) ،فرە دەگمەنا،گەدەو رێڵەخۆ توش بۆ
جەئەنجامو واردەی گۆشتی یان شۆتی خاس نەگریایۆ.نیشانەکێش، لەم ئێشە،لەم لوای یاو
،دماتەر ئەگەر جارەسەر نەکریۆ وەلا بۆوە گردو لەشیرە و ئینسانەکە مرۆ...
ئەشناسای (Diagnosis ) نەوەشیەکەی
Ø ئی نەوەشیە هەر یاگێنە روە بدۆ پەی ماوەو زیاتەر جە 25
سالا متاوۆ مەنۆوە و ئاژەڵ توش کەرۆ،یانی ئی مێژوە یارمەتی دەرا پەی ئەشناسای
نەوەشیەکەی،
Ø نیشانێ نەوەشیەکەی
Ø فەحس کەردەی بەکتریای جە تاقیگەنە(ئازمون)
چارەسەر
جەئاژەلەنە:وەروئانەیە کە فرە کتوپڕو خێرا ڕوە مدۆ چارەسەرش ئاسان
نیا،کەمێجار ئەگەر زوو فریا گنی (Antibiotic)
دەرمان کەردەی ڕەنگە سودمەندبۆ.پەنسلین سترپتۆ مایسین،ئۆکسی تترا سایکلین.
جەئینسانەنە:شێوە پۆسیەکە جارەسەر کریۆ بە بەکار ئاردەی دەرمانی دژەتەن antibiotic
،بەڵام شیوەو هەناسەکەی
مەحاڵلا جارەسەر و کۆنترۆڵ کریۆ.
کۆنترۆڵ کەردەی نەوەشیەکەی:
ئەگەر گەرکما بۆ نەوەشی تالەماسەی کۆنترۆڵ کەرمێ و نازمێ جارێ تەر ڕوە
بدۆوە و پەی هەتا هەتای ڕێشەکەن کریۆ ،مشۆم ئی ڕانماییا گێرمێنە وەر:
·
مشۆم سالانە
ئاژەڵ ڤاکسین کەرمێ دژو ئی نەوەشیە بەپاو بەرنامێ ڕێکو پێکی،هەروها ساحیب ئاژەڵ و
قەساب و کارمەندی دامپزیشکیچ وێشا ڤاکسن کەرا.
·
وەختو کەوتیەیۆ
نەوەشیەکەینە،مشۆ ئاژەڵی نەوەش یەکسەر جیا کریۆە و دەرمان کریۆ
·
ئەگەر سەرو
مەرزی وسنوری ئی نەوەشیە روەش دا مشۆ هاتو چۆ سنوری کۆنترۆڵ کریۆو یاگێ کەرەنتینەی درۆسەکریۆ پەی فەحسو ئاژەڵی
·
قەڵاچۆ ودلێنە
بەردەی مەش و مەشولەی بەبەردەوامی
·
ئاژەڵی مڕارۆ
بیە،مشۆ سوچنیش دلێ جالێ قوڵێنە و ئینجا بە خاک پۆژنیشەرە
·
پەیوەندی
بەردەوم جەنی وەلاتە هامسایەکاما بە مەبەستو زانیاری فاڕایۆ دەربارەو ئی نەوەشیە
·
بەکارائاوردەی
بەردەوم و مادەی پاکژ کەروەی پەی گەوڕو یاگێ ئاژەڵەکا
·
وەلا کەردەیۆ
زانیاری دەربارەو ئی نەوەشیەیە کە کاریگەریش هەن سەرو تەندروستی ئینسانی و ژینگەی
جەراو راگەیاندن و میدیاکاوە، دروس کەردەی لیژنەی هاوبەش بەینو پژیشکا ڤیترنەرینە
و بەشەرینە پەی وەلا کەردیۆ زانیاری دلێ ساحیب ئاأەڵاکانە و لادەگا کانە
ئەنثراکس و جەکی بایۆلۆجی
چی ساڵا دماینە فرە بەگرنگی باسو جەکی کۆ کوژی کریا کە
ڕژێمو بەعسی خاوەنو ئی چەکینە بەتایبەت چەکی کیمیاوی و بایلۆژی
بەپاو سەرجاوەکا ڕژێمو عراقی خاوەنو چەکی بایلۆژی
بیەن،کە بەهۆو ئامادەکەردەی سپۆرو بەکتریاکەی و دمای وستەیش دلێ ساروخی بۆمبەکا
وبەمەبەستو بەکار ئاوردەیش وەختو تەنگانەیشەنە جەڕاو فرۆکەیۆ(باڵەفڕ)، سپۆر
بەکتریا (Bacillus anthracis )بەشیوەی وشک
(Dry form)
ئامادە و ساز کریۆ کە زیندەگی بەکتریاکەی تا ماوێ دورۆ درێژ مەنۆوە تاوۆ خەلکی توش کەرۆ،ئینەیچ بۆ بایسو ئانەی کە
بەشیوەی جەکی بایلۆژی بەکار بێ جەلاو تیرۆرستاوە(bioterrorism )،بەچن
شێوێ،کە تاوا دلێ ئاژەڵینە وەلاش کەراوە و ئینجا دماتەر ئینسانی توش کەرۆ،یان
بەشێوە و نامەی تیرۆرستی کە پاودەر یان تۆزە و ئی بەکتریایە بەشێوەی وشکی کریۆ دلێ
نامەی ئاسایی و سەرش وزیرە و جەراو بەریدی
کیانیش پەی هەرکەسێ کە مەبەستشایۆ توش بۆ،وەختێ سەرو نامەکەی هۆر دڕۆ سپۆرەکێ
بەشیوەو تۆزو گەردی مەیا بەرۆ و بەهەناسە هۆرشا لوشۆ ئیتر کۆئەندامو هەناسەیش توش
بۆ جەماوێ فرە کوڵنە کۆئەندامو هەناسەیش فەتەتیۆرە وهەناسەش بڕیۆ... مرۆ
ئی جۆرە نامێ ئەگەر کوچێ بلمێو دما ویرێ کەرمێ ماوێ
دەنگوباس پەڕ بێ کە جەئەمریکانە زیاد جە 22 کەسا بەهۆو نامەی ئەنثراکسی توشو ئی
نەوەشیە بیێ کە تیرۆرستەکێ پەی بەرپرسەکا ئەمریکای کیانێنێ ساڵەکا 2005 ،کە زیاد
جە 9 کەسا مەردێ و ئەوێ تەرێ چارەسەرکریێ،ئیتر ئەمریکانە جاورای تن گیریانەوەر پەی
ئانەی ئی جۆرە نامێ دزەنەکەرا وکەسی تەر نەوەش نەگنۆ،،تاواشا کۆنترۆڵش کەرا..
نویستەی:
دکتۆر ناجح حمەگوڵپی
هەلەبجە 28/12/2011 چوارشەممە
