هاری
تووتەی Rabies
وەڵینە:
چا وەختۆ کە بەشەر ئامان سەرو زەمینی و زیندەگی کەرۆ چەنی ئاژەڵی تێکەڵاو بیەن و
لینیش کەردەن،سود مەند بیەن چەنەش.هەرپاسە زەرەر مەنیچ بیەن،بەنونگەو فاڕایۆ چن
نەوەشیێوە کە ئەسڵەن هنێ و ئاژەڵینێ و ئینسانیچ گێرۆشا.
ئێمە
باسەکەما سەرو ئا نەوەشیانە کە هامبەشێنێ بەینو ئاژەڵ ی و ئینسانینە،زانست و (zoonoses ) کە جە نەوەشیە هامبەشەکا بەینو
ئینسانی و ئاژەلێ باس کەرۆ؛ چن نەوەشێما پەنە ماچۆ کە جە دێر زەمانۆ هەنێ پەی
نمونەی(نەوەشی سیلی-ئازارەو باریکەی- کە سەرجەمەکەش سیل و گاوین ئینسان جە ڕاو شۆت
و ماسیوە توش بۆ،ماڵتە یاو،ئەنفلۆوەنزاو پەلەوەری و خوگی ،،هتد،بەپاوە سەرچەمە
پزیشکیەکا زیاد جە دوەسەد نەوەشیێ هەنێ کە هامبەشێنی بەینو ئاژەڵی و ئینسانینە،وەلێم
ئیساتێ باس جە نزیک و هەزار نەوەشیا هامبەشا کەرا جە سەرانسەرو جەهانینە.
وەر
و ئانەی وەی کەردەی و نیگا دارای تووتەی جەلادەگا و شارەکانە ئیسە فرە برەوش هەن، ئی
نەوەشیە جە کوردسانەنە ڕوەش دێنە، ویەردەنەو ئیساتێچەنە هەن، حەز کەرمێ زانیاری سەرو نەوەشی هاری تووتەی
وزمێ ڕوە :
ئەشناسای نەوەشیەکەی :
هاری نەوەشیێ ڤایرۆسی تندو تیژا بۆ بە بایسو هەوکەردەی ناوەند کۆ ئەندام و
دەماری(Encephalomyelitis )،
یانی مەژگ (دەماغ) ،توشو ئاژەڵە ون گەرمەکا
،گۆشت وەرەکا،گیواو وەرکا بۆ، فرەو وەڵاتا دنیاینە هەنو وەڵان،کەم وەڵات هەن کە تاوابۆش
ئی نەوەشیە ڕیشەکەن کەرۆ.
*شەمشەلەکۆرە
سەرچەمەی هەمیشەیین پەی ئی نەوەشیە،یانی جۆرێ تایبەت جە شەمشەلەکۆرەی هەن کە ونەو
ئاژەڵی وەرۆ(هۆرلوشۆ) ،ڤایرۆسو هاری ئینا دلێ لیکەو شەمشەلەکۆرەکەینە وەختو وون
واردینە سەرو ئاژەڵە کەشیەکاوە ڤایرۆسەکەملۆ دلێ ونێش و ئیتر توش بۆ،وردە وردەی
ئاژەڵی تەرەیچ توش کەرۆ،بە پاو یاگێ
جوگرافی دوی جۆرێ هاری هەن، هاری لادەگای کە توشو ئاژەڵە کەشیەکا بۆ(وەرگ،ڕواسە،پڵنگ،کەمتیار،خوگ
،تووتە)، هاری شارەکا؛کەتوشو توتەکا بۆنە فرە
خەتەرناکا پەی سەرو خەڵکی ...جاروباریچ بەهاری ماچا ،،(Hydrophobia ) هایدرۆ فۆبیا.یانی جە ئاوێ تەرسۆ.
نونگەو
نەوەشی هاری و چەنی توش بیەی؟:
نونگەو توشبیەی ئی نەوەشیە جە ئاژەڵ و ئینسانەنە ،ڤایرۆس و ڕابدۆ ین (Rabdo virus )کەڤایرۆسی RNA
ین و تیرەکەش (75-80 )نانۆمیتر ا،ئی ڤایرۆسە مەیلو حەزش پەی دەمارەخانەین Neurotropic یانی توشو کۆ ئەندام و دەماری
بۆ،وە Nigribody نیگری
بۆدی دروس کەرۆ کە پەی دەس نیشان کەردەی نەوەشیەکەی جە تاقیگەنە رانیشاندەارا پەی ئەشناسای نەوەشیەکەی.
چەنی
توشو نەوەشی هاری بیمی : ئینسان و ئاژەڵ توش بیەیش پێسەن یۆی،ئادیچ
وەختێ ئاژەلێ نەوەش کە هاربۆ گازی یان قەپە گێرۆ ئاژەڵی ساقی،ئیتر ڤایرۆسەکە ملۆ
دلێ ئاژەڵەساقەکەی و دماو ماوێ دیاری کریای نەوەش گنۆ و هاربۆ ئادیچ پەلامارو
خەلکی یان ئاژەڵی تەری مدۆو گەزۆش یان قەپەش گێرۆ ڤەنەو توشش کەرۆ،ڤایرۆسەکە دلێ
لیکەو توتەی یان ئاژەڵ یان ئینسانی نەوەشینە ملۆ دلێ یاگە گازەکەیش چاگۆ ڕاو چێوە
دەماریرە ملۆ پەی ناوەندە کۆئەندام و دەماری و دەماغی (یانی پەی دلێ مەژگی )
ئیتر توش بۆ –هار-بۆ ڤایرۆسەکە گردو
گیانیشەرە وەلا بۆوە بەڕێژێوە فرە ملۆ دلێ لیکە مجەکاش و دەمش دایم لیکی کەرۆ،دلێ جەرگ ودڵ وڵک و شۆشی،ماساوڵەکێش
پەڕێ با ڤایرۆس،بەنونگەو شەلەلو ماساوڵەکا کۆئەندامو هەناسەیشۆ خنیکیۆو هەناسەش
بڕیو مرۆ یان مرار بۆوە(Respiratory paralysis ) .
نیشانێ
نەوەشیەکەی Clinical
signs :
نیشانێ هاری جە بەشەرەنە:
Ø نیشانێ
نەوەشی هارێ دماو (3-6) هەفتا،یان ویس تا چل ڕوێ دماو گەستەی بەرگنا،تا یاگێ
گەستەی دورە بۆ جە دەماغییوە(مەژگی) ،یان سەرەیۆ،دێرتەر نیشانێ نەوەشی
بەرگنا،(پێسە گازگێرتەی ئەو پای ،قاچی) چونکاتەی ڤایرۆسەکە دلێ دەماری (عەصب) ی رە
ملۆ پەی دەماغی،وە تا یاگێ گەستەی نزیکە بۆ جە سەرەیۆ(مەژگی) زوتەر نیشانێ هاری
بەرگنا جە ئینسانەکەینە،چونکاتەی ڤایرۆسەکە ڕێوە کەمتەر ملۆ تا یاۆ دەماغ،(ئەگەر
باڵ یان مل یا شانەی گەزۆ)
Ø یاو
(بەرز بیەیۆ پلەو گەرمی لەشی)
Ø سەرئێشە
Ø ئێشو
ئازار جەیاگێ گەستەکەیەنە...ئی نیشانێ بەرگنا جە سەرەتاو گەستەیۆ ،تا ڤایرۆسەکە
یاوۆ دەماغ،دماو ئانە کە ڤایرۆسەکە لوانە دەماغ نیشانێ تەر پەیدێ با کە وارۆ
منویسمێشا
Ø توڕەیی
و نا ئارامی
Ø جە
ڕۆشنای تەرسۆ(ئیزعاج بۆ) Photophobia فۆتۆ فۆبیا
Ø جە
ئاوێ تەرسۆ Hydrophobia
Ø نمەتاوۆ
واردە قوت بدۆ
Ø لەرز
، چون ماساولەکێش کرژێ با
Ø تێک
شیەی دەنگو نەوەشەکەی،چونکاتەی دەنگە ژێ کێش توشو شەلەلی با
Ø تەنگەنەفەسی
و خنیکیای جەئەنجامو شەلەل و ماساوڵەکا کۆئەندام و هەناسەی..مەردەی
نیشانێ
نەوەشیەکەی جە ئاژەڵەنە:
Ø نیشانێ
ئاژەڵی گەستە یا توش بیە دماو(3-8) هەفتا بەرگنا،بازێ جارێ دماو ساڵێ بەرگنا،ئادیچ
بە دوێ قۆناغێ وەسف کریا:
1. قۆناغی
یەکەم: توڕەیی و شێت بیەی کە فرە مەتەرسیش هەن چوناکەتەی
ئاژەلەکە پەلامارو گرد چیوی مدۆ کە ئینا دەورو وەرشەنە،مل منیۆ و شێتوهار بۆ گنۆ
کەشو کۆ لیکی مجیا دەمشۆ تا یاوۆ بە ئاژەڵی یان بەشەری و هەڵمەتەش مدۆ وەنە و
گازیش گێرۆ وەنە و بۆ بە بایسو توش بیەی نەچیرەکەیش .ئادیچ هاربۆ و پەلامار مدۆ،پی
جۆرە ئەگەر کۆنترۆڵ نەکریۆ کارەسات درۆس بۆ.
2. قۆناغی
دوەم ؛ شەلەل و مڕار بیەیۆ ئاژەڵەکەی، تووتەی
نەوەش یام هار بیە کپ و بێ دەنگ ساکیۆرە،جەواردەی گنۆ،کڵۆک و سمتش نمێ
چەنیش(شەلەل) وردە وردەی توشو هەناسە تەنگی وخنیکیای بۆ ئینجا گیان مدۆ
(تۆپۆ) ،وەرو ئانەی جەقەدیمەنە واتەنشا(توتەی هار عەمرش چل ڕوێن) یانی قۆناغینە هەڵمەتێ
مدۆ و گەفۆ و خەلکی گەزۆ،دما تەر ویش مڕار بۆوە بێ ئینەی کەس دەسش بدۆنە.
وێ
پارێزنای و چارەسەر ؛Treatment and prevention
Ø هەرکەس
توتە گەزۆش قەپەش گێرۆ وەنە مشۆ یەکسەر یاگێ گەستەکەی پاک کریۆوە بەسابون ،نەک بە پاکژ کەردەی ، ئینجا
ڕەوانەو لاو دکتۆری کریۆ،مشۆ یاگێ تایبەتەنە بازیشۆ و(کەرەنتین) کریۆنەو چێرو
چەمدارینە بۆ کەس نەلۆ لاشۆ تا ماوەو دە
ڕوا تاکو بزانا کە نیشانێ هاریش پۆوە بەرمەگنا!! وە دەرمانو چارەسەری تایبەتیش پەی
کریو
Ø وێ
پارێزنای؛ پەی ئانەی نەوەشی هاری دوربۆ چەنەما مشۆم ئی مۆچیاریا بزانمی؛
1- ڤاکسین
کەردەی(کوای) تووتەی بەڤاکسین و هاری بەشیوەی زانستیو بەردەوام
2- ڤاکسینکەردەی(کوای)
هەرکەسێ کە هۆرست ونیشت وتێکەڵی چەنی توتەی کەرۆ یا نگاش دارۆ،شوانە ،دکتۆری
بەیتەری،کارمەندو تاقیگەی،،هتد
3- جیا
کەردیۆ ئاژەڵی نەوەشی جە ئاژەڵی ساقی
4- نازمێ
توتەی لینی یانەی تێکەڵو توتەی بەرەڵای بۆ
5- مامەڵەو
تێکەڵی نەکەردەی چەنی ئاژەڵی نەوەشی
6- هەر
وەخت ئاژەڵی نەوشما دی (تووتە) مشۆ فەرمانگەو ڤێترنەری ئاگادار کەرمێ
7- قەلاچۆ
کەردەی(کوشتەی)توتەی بەرەڵای ،کە سەرجەمەو وەلا کەردەیۆ نەوەشیەکەین
8- وەلا
کەردیۆ هۆشیاری تەندروستی جە ڕاو کەناڵەکا راگەیاندنیۆ،وەرو ئانەیە ڕوێ جیهانی
نریانەرە پەی ئاڵنگاری هاری Rabies جە سەرانسەرو دنیاینە کە رۆ 28
سێپتەمبەرین.
د.ناجح
گوڵپی
پزیشکی
ڤێترنەری راوێژکار 26/4/2012
