نەوەشیە هامبەشەکا ئینسان ی وئاژەڵی

نەوەشیە هاوبەشەکا ئینسان و ئاژەڵی

دەردەمرۆژەڵیەکێ(Zoo noses )

جەسەرتاو پەیدابیەی ئینسانی سەرو زەمینیوە چەنی ئاژەڵی پەیوەندیێ تن وتۆلشا بیەن، بەجۆرێ کە ڕۆ بەڕۆ خاستەر جە ئاژەڵی نزیک بیەنۆ ئیسیفادەش جەنەکەردەن جە گرد لایەنەکا زیندەگیۆ،کە بە سەرچەمێ گرنگو واردەو ئینسانێ ئەژمار کریان،وە ئیەسەیچش سەربۆ کە سەرچەمەو گرنگ وپرۆتینین.

هەرپاسە جە لایەن و پزیشکیوە پەیوەندی بەتین هەن،کە تاومێ واچمێ ترساناکی ئاژەڵی پەی سەرو زیندەگی ئینسانەکا ڕۆ بەڕۆ زیاتەر بۆ،بە هۆو فاڕیایۆ چەندەها نەوەشییێ جەئاژەڵیوە پەی ئینسانی،بەراسەوخۆ یان ناراسەوخۆ،ئینەیچ زەرەری فرە گەورە مدۆ بەئینسانی و دەوروبەری،کە پەنەشا ماچمێ (نەوەشیە هاوبەشەکێ یان دەردە مرۆژەڵیەکێ)

بەپاو سەرجەمە زانستیەکا تائی سەردەمە زیاتەر جە دووەسەد نەوەشیێ هاوبەشێ هەنێ کە جە ئاژەلٶ فاڕیاوە پەی ئینسانی،وە ساڵ بەساڵ ئی نەوەشیێ زیاتەرێ با،بەجۆرێ هەڕەشێ سەرو زیندەگی و تەندروستی و ئابوری و ژینگەی کەرانە.وەرو ئانەی پێویستا گرد چینو توێژەکا کۆمەڵی هۆشیار کریاوە دەربارەو ئی نەوەشیاجەراو هۆکارە جیا جایا کا ڕاگەیاندنیۆ،بە کۆڕو کۆبونەوەیان بلاو کراوە،بەرنامی تەلەفزیۆنی،،هتد...

پێناس و دەردە مرۆژەڵیەکا(Zoonoses )

دەردە مرۆژەڵیەکێ یان نەوەشیە هاوبەشەکێ بەینو ئینسانی و ئاژەڵی،کەسەرچەمە پزیشکیەکانە پەنەشا ماجا  (zoonoses ) ،پا نەوەشیا ماجا کە سروشتیانە بەشێوەی راستەوخۆ یان ناراسەخۆ توشو ئاژەڵی و ئینسانی با جە ڕاو هۆکارو نەوەشیەکاوە(Causative agent) ،،کە چن جۆرێ هۆکارو نەوەشیما هەنێ:

·         زیندەوەرە وردبینیەکا(Microscopic organism ) کە بە وردبین وینمێشا،پێسە: بەکتریای،ڤایرۆس،کلامیدیا،ڕێکتسیا،زیندەوەرە سەرتاییەکان،کەڕووەکان...

·         کرمی(Helminth parasites )

·         جومگەدارەکێ(arthropod parasites ) کە مەشی و مەشولە،گەنێ،کەکی...هتد

پۆلێن کەردەی دەردە مرۆژەڵیەکا Classification of Zoonotic Diseases   :

بەچن شێوێ بەش کریا

بەشی یەکەم: بەپاو جۆرو خانەخوێ و هۆکارو نەوەشیەکەی:

1.       Anthropozoonoses : ئا نەوەشیە هاوبەشا گێرۆوە کە جە ئاژەڵیەوە(خانەخوێ) فاڕیاوە پەی ئینسانی،پێسە نەوەشی تاو ماڵتەی(ماڵتە یاو ( یان بروسیلاBrucellosis  

2.      Zooanthroponoses :ئا نەوەشیا گێرۆوە کە جە ئینسانۆ(خانەخوێ) فاڕیاوە پەی ئاژەڵی پێسە نەوەشی سیل ی(Tuber culosis)

3.      Amphixenoses  ئا نەوەشیە هاوبەشا گێرۆوە کە بەشێوەی یەکسان توشو ئینسانی و ئاژەڵی با بە هۆو بەکتریای وە،پێسە نەوەشیەکا بەکتریاو(Streptococcus) کە توشو ئینسانیو ئاژەڵی بۆ

بەشی دووەم: بە پاو سوڕو ژیان و هۆکارو نەوەشیەکەی

1.       Direct-zoonoses: ئا نەوەشیا گێرۆوە کە هۆکارەکەش پەی تەمامنای سورو ژیانیش پێوستش بەیەک خانەخوێی بڕبڕەداری هەن.پێسە نەوەشی هاری توتەی(Rabies)

2.      Cyclo-zoonoses :ئا نەوەشیا گێرۆوە کە هۆکارەکەش پەی تەمامنای سوڕو ژیانیش پێوستش بە یەک خانەخوێ ی بڕبڕەداری هەن،پێسە نەوەشی تورەکەی ئاوی(Hydatid syst ) و کرمی شریتی(Taenia sagenata) ..چێگەنە  تورەکەی ئاوی توشو ئینسانی بۆ بەلام کرمەکێ ئینا دلێ ڕێڵەخۆ ئاژەڵینە

3.      Meta-zoonoses : ئا نەوەشیە هاوبەشا گێرۆوە کەهۆکارەکەش پەی تەمامنای سورو ژیانیش پێوستش بە خانەخوێ ی بێ بڕ بڕە ین،پێسە ئا نەوەشیا کە بەهۆو ڤایرۆسو ئاربۆی(Arbo virus) بڵاوێ باوە

4.      Sapro-zoonoses: ئا نەوەشیا گێرۆوە کە هۆکارەکەش پەی تەمامنای سوڕو ژیانیش پێوستش بە یەک خانەخوێ ی بڕبڕە داری هەن چەنی یاگێ تەری بەرو لاشەو خانەخوێ کەی پێسە(خاک.خوڵە.واردە ،ڕوەک)

یەرەم: بەپاو جۆرو هۆکارو نەوەشیەکەی کریا بە نۆ بەشیوە

1.       نەوەشی هاوبەش کە هۆکارش ڤایرۆسەن،کە کۆمەلێ نەوەشیێ ترسناکێ گێروە کە ئا ژەڵۆ فاڕیاوە پەی بەشەری پێسە:

*-نەوەشی تاو وون وەربیەی (Haemorhagic fever ) کە توشو بەشەری بۆ ،جە موولوولەکا گردو گیانیش ونی وەرە بۆ ،یانی نەزیفش وەربۆ..

*-نەوەشی ئەنفلۆوەنزاو پەلەوەری(Avian influenza )

*-نەوەشی ئەنلۆوەنزاو بەرازی(Pig influenza )

* -نەوەشی هاری توتەی  (Rabies )

2.      نەوەشی هاوبەش کە هۆکارش بەکتریا ن .پێسە :

*-نەوەشی تالە ماسە ی(Anthrax ) یان نەوەشی سپڵ ی کە ئاژەڵۆ فاڕیۆوە پەی بەشەری و بە شێوەی جەکی بایۆلۆژی بەکار مێ.

*نەوەشی ماڵتە یاو ی (brucellosis) کە جە ڕاو واردەی شۆت و ماس،پەنیرە،گۆشتی ئاژەڵی توشبیەیۆ ملۆ پەی بەشەری

*-نەوەشی مەقاوی(Glander ) کە توشو ئەسپ و هەر و هەسەر ێ مێ،و فاڕیوۆ پەی بەشەری

3.      نەوەشی هاوبەش کە هۆکارش کەڕێ بۆ( فطرFungi ) ،کە فرەتەرتوشو ئاژەڵی لینی بۆ، پێسە:

*-نەوەشی دەردەڕواس(Ring worm ) کە هۆکارەکەش کەڕێنە  جە جۆرو(Trichophyton ) ترایکۆفایتۆن

زیاتەر جە لادەگانە هەن،رواسە کەئی نەوەشیە گێرۆ توکش پۆ نمازۆ گرد ڕیزۆ پەوچی پەنەش ماجا رواسەی گەڕە

4.      نەوەشی هاوبەش کە هۆکارەکەش زیندەوەرە سەرتاییەکێ(یەک خانە) با (Protozoa ) پێسە :

*-نەوەشی تۆکسۆ پلازمۆسی( Toxoplasmosis ) کە زیاتەر جە کتێ وە فاڕیۆوە پەی بەشەریو بۆ بەهۆو لەموستەی جە ژەنێ لەم پەڕێنە.

*-نەوەشی وتەی (Sleeping sikness) کە هۆکارش تریپانۆسۆما(Trypanosoma) ن،ومەشولە و تسی تسی فاڕۆشۆ پەی بەشەری

5.      نەوەشی هاوبەش کە هۆکارش کرمی بۆ(Helminth parasites )  پێسە:

*- نەوەشی تۆرەکەی ئاوی(Hydatid Cyst ) کە هۆکارش کرمەی شریتیەنەبەنامێ(Echinococcus granulosus) ،ئی کرمێ گەرا کەرۆ جەراو واردەیۆ ئینسان موەرۆش ئیتر تۆرەکەی ئاوی درۆس بۆ سەرو جەرگ و شۆشێ یان هاڵیگای لەمێنە،یان دلێ مەژگ و سەرینە.

6.      نەوەشی هاوبەش کە هۆکارش ڕیکتسیا (Rickettesia) بۆ پێسە:

*- نەوەشی کیو فیڤەر( Q Fever) ی،ئی نەوەشیە جە ئافریکا فرە بڵاوا ،وەڵاتو ئێمەنە نیا

7.      نەوەشی هاوبەش کە هۆکارش کلامیدیا(Chlamydia)،پیسە :

*- نەوەشی بەبەغای(Psittacosis) یان کوکوختی،،ئی نەوەشیە تایبەتا بە پەلەوەرو کوکوختی ،کەناری و تەیرەلحوب،،جادیساوە فاڕیوە پەی بەشەری

8.      نەوەشی هاوبەش کە هۆکارش جومگەدارەکێ(Arthropod parasites) با پێسە ،گەنێ هەشپشی،کەکی

*-نەوەشی گەڕی یان گڕگە(mange) یان ئاڵۆشو پۆسی،کە ئاژەڵۆ فاڕیۆوە پەی بەشەری هۆکارەکەش هەشپشێ فرە وردەنە بەچەم نمەوینیۆ،مشۆ وزیش چێرو میکرۆسکۆپی، ملۆ دلێ پۆسی و بنەو موەکا وەرۆ و ئیتر ڕێزا،یاگەکیش کەچەلە بۆ،،ئەوسا هۆکارو کەچەڵی خەلکی خەتاو ئی نەوەشیە بینە،کە من ویرم بێ فرەو دەگاکا هەورامانی کەجەڵێش چەنبێنێ،بەلام کە زانست وەڵێ کەوت و پاک وتەمیزی پەیدا بی ئی نەوەشیە نەمەنەن..

9.      نەوەشی هاوبەش کە هۆکارش پریۆن(Prion) ،پریۆن بە تازەترین هۆکاری نەوەشی نریورە کە زانستی چی دمایۆ کەشف کەردەن،کۆمەڵێ نەوەشیێ وزۆو

+  ئینسانینە:

*- نەوەشی کرۆتۆزفیڵد-جاکوب(Creutzfeld-jacob disease)

*-نەوەشی کورو (Kuru) ی

*-نەوەشی( Gerstman-straussler-Scheinker disease )

+  ئاژەلەنە:

*-نەوەشی سکرەیپی (Scrapie   ) جە مەیێ و بزێنە

*-نەوەشی شێتی مانگاوێ(Bovine spongi form Encephalopathy) یانی مەژگش توشبۆ پێسە ئیسفەنجییش سەرمێ

*-هەرپاسە ئاسکی،هەسەرە،کتە یچ توشو نەوەشی کەرۆ

چەنی نەوەشیە هاوبەشەکێ فاڕیاوە بەین و ئینسانی و ئاژەڵینە:

یەکەم: جەراو پۆسیوە بەهۆو گازگرتەی توتەی هاری،یان مەشو مەشولە،یان زەخم و پۆسی،،بریندار

دووەم : جەڕاو کۆئەندام وهەرسیوە بەواردەی خۆراک و ئاوی پیسی بەهۆکارو نەوەشیەکەی

یەرەم : جەڕاو کۆئەندامو هەناسەیۆ،بە هۆرلوشتەی هەوای پیس بیە بەهۆکارو نەوەشیەکەی

وێ پارێزنای

یەکەم :وەلا کەردەیۆ ڕۆشنبیری زانستی دەربارەو ئی نەوەشیا جەراو هۆکارەکا راگەیاندنیۆ،بەروستەی ترسناکی سەرو زیندەگی بەشەری.

دووەم :درۆس کەردەی لیژنەی هاوبەش بەینو دکتۆرە بەیتەری و بەشەریەکانە پەی ئینەی سەردانو لادەگاکا کەرا و ترسناکی ئی نەوەشیا ڕۆشن کەراوە،چونکە خەلکو لادەگای فرەتەر چنی ئاژەڵی ژیوۆ زیاتەر توشێ با.

یەرەم :مشۆم فەرمانگەی ڤیترنەری(دامپزیشکی) بەپاو بەرنامێ ڕیکو پێکی زانستی سالانە گرد جۆرە ڤاکسینەکا کەرۆ پەی ئاژەڵی،چنی جارەسەری ،تاکو ئی نەوەشیێ ئاژەڵەنە ڕیشەکەنێ با،چونکە تا ئاژەلنە ڕیشە کەنێ نەکریا،بەشەر دوبارە توش بۆوە.

چوارەم :قەلاچۆ و دلێنەبەردەی ،کوشتەی( مەش و مەشووولە،گەنێ،کەکی ،هەشپشی ،میچی)،،هتد کە دەورێ سەرکیشا هەن پەی فاڕایۆ نەوەشی.

پەنجەم :وشکنای گرد بەرو بومێ ئاژەڵی کە گنۆ بازاڕ،،،ماس،پەنیرە شۆت،کەرێ،،گوشت،،جەلاو دکتۆری ڤیترنەریوە

ششەم : درۆسکەردی یاگێ تایبەتە جە لادەگانە پەی ئاژەڵەکا،بەشێوەی سەردەمیانە،یانی گەوڕەکا دوروزمێ جەیاگێ نیشتەی،وە پەیوەندی تنو تۆڵ کەرمێ چنی فەرمانگەو ڤیترنەری تاکو هەمیشە زانیاری تازەما دەس گنۆ وە فەرمانگەیچ ئاگادار بۆ جە زیندەگی ئاژەڵەکەی

                                                          نویستەی : دکتۆر ناجح حەمە گوڵپی

                                                           پزیشکی ڤیترنەری ڕاوێژکار

                                                        9/1/2012 هەلەبجە