واتەی
واتەی،
واچای، واچنای، واچیای:
واتەی چەمەی بنەڕەت ویەردەن، یانی سەرو بنەڕەت قەدیوە stem وەش بیەن،
قەد یانی کەردەوەی ویەردەی سادە.
واچای چەمەی
بنەڕەت نەویەردەن، واچنای چەمەی ویەرەن، وەلێم کاڵەوە بیەن بەکارئاوردیش فرە
دەگمەنەن. واچیای- وچیای چەمەی نادیارەن: ئی یەرەچەمیٛ سەرو ئەساسەو ڕیٛخەی (واچ)ی
وەشیٛ بییٛنیٛ. ڕیٛخە یانی کەردەوەی نەویەردە. نمونیٛ
ئەوەواتەی،
واتەیوە، واتەیۆ، واتەیەو، گورانیەکیٛش واتۆ. ئەوەواتەی گورانیەکیٛ،
پەنەواتەی،
واتەی پەنە: قسیٛوەش پەنە وات، بواچەم پەنە کوٙگەیەنی، واتیم پەنە بواچیش پەنە
واتش چیٛش؟ پەنەئەوە واتەی، پەی واتەی: گوٙرانیێوەش پەی وات، گورانیێوەم پەی
بواچە. واچەپەی، پۆواتەی: گوٙرانیەش پۆموزیکیوە واتە.گورانیە پۆ موزیکیوە مەواچوٙ،
پەیم مەواچای مەواچوٙ، پەی وچیای، پوٙرەواتەی. واتی مەواچوٙ، واتەی مەواچوٙ، واتیش
وات، واچای مەواچوٙ، ماچای ماچوٙ، واچای واچوٙ.
وات قەڎەو
چەمەین، کەردەوەی نەویەردەی سادەن. وات+ە: واتە: واتیٛ یاوەرنامیٛ بکەرینە (اسم مفعول). واچ ڕیٛخەو چەمەین، واچە نامیٛ چەمەینە، پسەو نامیٛ
هەرمانە مەبەروٙ، متاومیٛ تەنیا وات
جیاتیٛ نامیٛ بەکارباوەرمیٛ پەوکای ئێمە مەتاومیٛ جیاتی (وشە، واژە) بواچمیٛ وات: واتە: واتیٛ، بەهەمان شیٛوە
متاومیٛ واچ، واچە، واچیٛ، بەکارباوەرمیٛ نیٛرو مایچ دەورش هەن چون واتیٛ واچیٛوە
میٛڵیٛنە. هەرچنڎە وشە و واژە هەردوی هنیٛ
زوانو ویٛمانیٛ ئیسە زوانە براکیٛما بەکارش مارانیٛ. وشە جە وچەیوە هوٙرگیریان
هەکە دەگاو کەلجی پاسەش ماچا، زوانو کوردینە بەکار مەیوٙنە، واژە جە (واخت) ی
ئەویستایوە هوٙرگیریێنە، واخت: وات هەر یەک ڕیٛخەشا هەن، هەورامینە فرەوجاری
دەنگو(خ) لاشیەن.
دیارکەوتو
واڕیای (وات) پەی (واچ) خاسیەتێن هنو زوانەکوٙنەکان، کاڵ بیەنوە دلیٛو
زوانەتازەکانە، پەنەش مەواچان (suppletion) یانی کاتو گیٛڵای دەمو کەردەوەینە بیچمو
واتەکیٛ مەواڕیوٙ جەبارو ساختارو نویسەکاشەوە.
گیٛڵای
چەمەو واتەی یام کەردەوەو (وات-واچ)ی.
واتەی:
وات-ەی: وات، واتەن، واتەبیٛ، واچیٛ، واچای واچیٛ.
واچای:
واچ-ای: واچ
وات:
کەردەوەی ویەردەی سادەن. چیٛشش وات؟
واتەن:
کەردەوەی ویەردەی تەمام. چیٛشم واتەن عادز بیەنی؟
واتەبیٛ:
کەردەوەی ویەردەی دور. چیٛشش واتەبیٛ پەنەت؟
واچیٛ،
واچای واچیٛ. کەردەوەی ویەردەی سەرمڕەی سادە و ویەردەی سەرەمڕەی تاکیدی. زوانو
هەورامینە کەردەوەی ویەردەی سەرەمڕە جە ڕیٛخەیوە هوٙر مەگیریوٙ. ئینە خاسیەتێ
کوٙنەن تەنیا هەورامینە هەن. زوانە براکای تەرینە نیەن. ئی خاسیەتە ئەوامەنەو
زوانو ئەویٛستاین کە یەسەنەکانو (نوزدە تا ویس ویەک) نمونەش هەن. زوانو
شاعرەکامانەو تێکسەکاو یارسانینە زوانو گورانینە (مەوات) بەکار ئامان جیاتیٛ
(واچیٛ).
هیزی کاوان
گورانییٛ واچیٛ. کاوان گورانییٛ واچای واچیٛ زەماوندەکیٛنە. کاوان گورانییٛ مەوات.
کەردەوەی
ئەرەنیای (التزامی) بە جوٙرکاشەوە (واتەبوٙم، واتەبیێم، واتە بیەبیێم...)
واچ: ڕیٛخەو
چەمەین و کەردەوەی نەویەردەن. کەردەوەی نەویەردەی سادە (هەواڵی) کەردەوەی ئەرەنیای
(التزامی)و کەردەوەی فەرمانی ئەچی ڕیٛخەیوە مەسازیوٙ.
واچ:
مەواچو، مەواچوٙش مەواچی، مەواچمیٛ، مەواچان، مەواچدیٛ (ویٛتا متاودیٛ بوزدیٛشا
دلیٛو واتچنی).
نەویەردەی
سادە.
واچ: بواچە،
بواچدیٛ. (کەردەوەی فەرمانی)
واچ: بواچو،
بواچوٙ، بواچی، بواچمیٛ، بواچان، بواچدیٛ (کەردەوەی ئەرەنیای-التزامی-انشائی).
واچ: وچیا،
ویەردەی نادیار (مجهول)
واچ:
بوچیوٙ، نەویەردەی نادیار (مجهول)
هەرپاسە قەد
و ڕیٛخە جە ویارو واتسازیوە خزمەتو زوانەکەی مەکەرانیٛ، یانی متاوی بڕێ واتیٛشا
چەنە بسازنی، پسەو:
وات+ساز+ی:
واتسازی. واچ+ساز+ی= واچسازی کە بەماناو موٙرفۆلۆجی مەیوٙ، یانی کەلیمە وەشکەردەی
جە زوانەنە.
وات+ار:
واتار، کە زوانەکەمانە نمونییٛ فریٛما هەنیٛ پیٛسە وەشیٛ مەکریانیٛ (کەردار،
بڕیار، دیار، کوشتار، مڕدار)، جا هەڵای ئا کەسیٛ کە جە یاساژانو زوانو ویٛما
نمەزانانیٛ گاڵتەشا مەیوٙ پی جوٙرەناما هەکە من بە پاو یاساو زوانەکەیم وەشیٛشا
مەکەروٙ.
متاومیٛ جە
ڕیٛخەو (واچ) بڕێ تەر نامیٛ وەشیٛ بکەرمیٛ هەکە مەبانیٛ بە نامیٛ بکەری (اسم فاعل)
یام هەرمانبەر، کەسێو کە هەرمانە بکەروٙنە. پسەو: گورانیواچ، ڕاسواچ، وانەواچ،
فرەواچ، پەیواچ، بالوٙرەواچ، خاسواچ.
واتیم پەنە
واچیش پەنە واتش چیٛش؟
د. ناجح
گوڵپی 18/1/2024
