پەیچی یاڎو ڕوٙ زوانو ئەڎای؟
ساڵانە یادو ئی ڕوٙیە مەکریوٙوە پەی پاڵپەشتی و هاندای فرەزوانی و فرەفەرهەنگی ئەچا وەڵاتانە هەکە فرەفەرهەنگیٛ و فرەزوانیٛنیٛ. ئاشکران فیسپە جە ڕاو زوانی و فەرهەنگیوە مشناسیوٙنە بەتایبەت ئا وەڵاتیٛ هەکە ڕەنگامیٛنیٛ. کوٙمەڵە فرەفەرهەنگەکیٛ جە ڕاو پاراستەی زوانەکەیشاوە وەڵیٛمەگنانیٛ، ئەگەر زوان بپاریٛزنیش ئانە فەرهەنگیچ مەپاریٛزیوٙنە تروٙقیچ مەکەروٙنە، چەپەوانەیچەوە ڕاسەن. چون زوانەن فەرهەنگ وەشمەکەروٙ، هەرپاسەیچ فەرهەنگەن چوارچوٙ زوانی مەکیٛشوٙ تا چندە وەڵیٛکەوتەن؟ چون هەمیشە زوان کاناڵەو پەیوەندی بییٛنە میانو فەرهەنگە جیوازەکانە جە دنیانە.
چەنی ئانەیچ فرەزوانی جە دنیانە یام دلیٛو وەڵاتانە فرەوجاری ماییٛ سەرئیٛشەینە، بەتایبەت ئەچا وەڵاتانە هەکە زوانی باڵادەس وەرچەم تەنگەن ئەرەجیوٙش ئەگەر زوانەکیٛ تەریٛ مافی فەرهەنگیشا ببوٙنە، ماچی یەهەرش پڕچیان. پەوکای ئیسەتیٛ جەسەرانسەرو دنیاینە سەدەنە چلو خەڵکی وانایش بە زوانو ئەڎایش مەیسەر نیەن، بڕێ یاگانە ئی ڕیٛژە بەرزتەرەن. پەی نمونەی ئاروٙ ئێمەی گورانزوان-هەورامی زوان جە هەریٛمو کوردەسانینە کە هەریٛمێوە فرەفەرهەنگ و فرەزوانەن، تا ئیسە ئا مافما نیەن کە بە زوانو ویٛما کاروچالاکیە فەرهەنگیەکام بە کامو دڵو ویٛما بپوٙڕنمیٛ، تا خایتێ نمازا بە زوانو ئەڎاو ویٛما بوانمیٛ. ئینە ئا سەرئیٛشنە کە ئانارەم پەنەدان.
هوٙروشکنای و جوٙیای سەلەمنانش و سورەن سەرو فیٛربیەی زوانو ئەڎای چون یاردیدەرەن پەی خاستەر فیٛربیەی و تەوانو ویرۆکەردەی و ڕەخنەی و شیتاڵی و پەرمایویٛرە زیادەمەکەروٙ. جە کوٙتانە بە ئەنجامێوی بەرزی زانشتی میاوی. فیٛربیەی زوانو ئەڎای پەشتیوانین پەی پاراستەی فەرهەنگی و کوٙرۆنەبیەی پەیوەندیەکا میانو وەچەی و باوانینە.
ڕوٙ جەهانی زوانو ئەڎای یوەمجار لاو یونسکۆیەوە UNSCO جاڕدریا. دماتەر لاو کوٙمسیونی گردینی نەتەبە یوٙگیٛرتەکا UN پەسینیا. کە جەخت سەرو ڕوٙڵو زوانەکا مەکەروٙوە پەی وەڵیٛکەوتەی گردینی ئانزانیەتی و گەشەی سەرەمڕەی تا یاوای بەئامانجەکاشا.
پەی ساڵەو 2024 یونسکۆ درووشمەو (پەروەردەی فرەزوانی پایێوەن پەی فیٛربیەی-فیٛربیەی میانو وەچەکانە). ئی دروشمیٛ زاقەکریێنەوە بەئامانجو پاراستەی زوانەڕەسەنەکانە و پەروەردێوی گردگیری.
مسای و فیٛربیەی زوانو ئەڎای ڕات پەی ئاسان مەکەروٙ کە فیٛرو زوانەکاتەریچ بینە، وەربەسەکاو میانو وەنگای و یانەی مەماڕوٙنە، ئاسانکاری پەی فیٛربیەی کارا مەکەروٙنە. پەروەردەی فرەزوانی کوٙمەڵە فرەفەهەنگەکا وەڵیٛ مەوزوٙ، جەهەمان کاتنە زوانە باڵا دەسەکان و زوانە کەمینەکا و زوانە ڕەسەنەکایچ مەپاریٛزنوٙ و تروٙقشا پەنەمەکەروٙ. شوٙنیرە پەروەدی فرەزوانی تەوەنمورەن پەی دەسیاوای بە وانای و هەلو فیٛربیەی پەی گردی بەیەکسانی.
پەوکای مەواچو موٙبارەکەن ڕوٙ زوانو ئەڎای، چون ئیٛمەی گوران-هەورامی زوان جە مافە زوانیەکاما بیٛ بەشیٛنمیٛ. ئینە هەرمانەو دەسەڵاتی و حکومتینە ئی مافیٛما پەی بگیٛڵنوٙوە. جە کاتێنە هەکە دەسەڵات نمەژنەووٙ، نمەوینوٙ، مەشوٙ ویٛما قوڵیٛ پیایەتی هوٙربماڵمیٛ و ویٛما بە زوانو ئەڎا و تاتەو ویٛما قسیٛ، دوای، چەنای بکەرمیٛ، بە زوانو ئەڎاوتاتەیما بنویسمیٛ. ئی زوانە خوڎای گەورەی پەنە بەخشێنمیٛ، هیچ کەس و دەسەڵاتێ نمەتاووٙ چەنەما بسانوٙوە، پەوکای دوای بە زوانو ئەدایت بەگائاردەی یوٙ جە بەخششەکاو خوڎای گەورەین.
دما قسیٛم ئانیٛنە ئی ڕووە ڕوٙ زوانو ئەڎاو تاتەین نەک تەنیا زوانو ئەڎای، چون ئەڎاوتاتە پیٛوەرە ڕەنجی فرەمەکیٛشان پەی مسای زوانەکەی.
د. ناجح گوڵپی 21/2/2024
