تاڵە ماسە anthrax
تاڵە ماسە نەوەشیێوە فاڕیاوەن میانو ئاژەڵەکانە فرە تننو
تیژا گردو گیانەوەرە وونگەرمەکا توشیٛ بانە "ئانزان،ئاژەڵ ،پەلەوەر" نیشانێ
نەوەشیەکەی پیٛسەنیٛ یوٙی، وەلێ ئینەشا تایبە کەرمیٛ بە "ئەسپ و هەسەرەو
هەر" ی " گاو، بزەو مەی" ئی نەوەشی گیٛرا نیشانیٛ نەوەشیەکەیشا
پیٛسەنیٛ یوٙی ،تاڵەماسە نەوەشیێوە بومین کوردەسانەنە جە گەرمیان هەتا شارەزور و
هەتا ملوٙوە پیٛنجوینەو تا ئەودیمیچ ،ڕاو هاموٙشوٙ حەیواندارە جافەکا هەکە ئەوسا وئیسا گەرمیانو کویسانشا کەردەن هەن و جە ویرو وێمەنە پێسەو دکتوٙرێوە ڤێترنەری
دیەنمو کەوتەنۆ یام هنو یاگەکاو تەریشا باس کەردەن، دماو ئانەی ڤاکسین کەردەی
بەکار ئامان پەی کونتروڵو نەوەشیەکەی، تاڵەماسە نەوشیێوە سنوربەزنا، مەشوٙ دەوڵەتە
هامساکیٛ پیٛوەرە ڕاو چارەسەرو کونتروڵو نەخشەی هابەششا بوٙ پەی ناستەی نەوەشیەکەی
.
بەفارسی پەنەش ماچا "
شاربن،سیازخم" بەعەرەبی "الجمرە الخبیپە " بەسورانی "سپڵە قەویلە"
هوٙرکارو
نەوەشیەکەی: cause بە نونگەو جوٙرە بەکتریێوەن
نامیٛش " باسلەس ئەنسراکس Bacillus anthracis " گرام
پۆزەتیڤا ،سپوٙرو"بەرگ" ش هەن، ئی بەکتریا هەتا 25 ساڵیٛ دلیٛ خوٙڵو خاکینە
مەنوٙوە ویٛش پاریٛزنوٙ وەرگەو گەرمای و
سەردای گیٛروٙ، هەتا فرسەتش پەی هوٙرگنوٙ و جارێوە تەر ئاژەڵەکا توش کەروٙوە .
نیشانێ نەوەشیەکەی
هەسەرو ئەسپەنە:
symptoms نیشانیٛ نەوەشیەکەی بەسیێنیٛ
بە شیٛوازو توشبیەو ئەسپەکەیوە، بە یەریٛ جوٙریٛ هەسەرە توشە بوٙنە، " چەنی
لەوەڕی سپۆرو بەکتریاکەی موەروٙ یام هورش لوشوٙ بەهەناسە ،یام جە ڕاو گەستەو"خەرەنگەزیٛوە" مەشو
مەگزو مەشولەیوە بەکتریاکە ملۆنە وونەو
ئەسپەکەی " ئەگەر ڕاو دەمیوە توشیٛ با نیشانەکێش " بیٛهازی،یاو، لەرزای
،ژانی،لەملوای وناڵین، مڕارۆبیەی" ،وەلێ ئەگەر ڕاو خەرەنگەزێوە بلۆنە دلێ
ونێش " لکەلیمفەکێش ماسا، گڵویش ماسۆ و مێوە یوٙ، تەنگە نەفەسی، ماسای یاگیٛ
گەستەکەی،گردوگیانیش میٛشوٙ" ئیجا مەردەی ، یام
سپۆرەکا بە هەناسە هورلوشا وملۆنە دلیٛ شوٙشیٛو کوٙئەندامو هەناسەی توش بوٙنە،
هەناسەبڕکیٛ و تەنگەنەفەسی و یاو،کەمواردەی، بینیش ماسوٙ، مەردەی.
وە گردی نیشانیٛ نەوەشی تاڵەماسەی فرە تیژو کرژیٛنیٛ فرەو وەختی هەستشا
پەنە نمەکەری و ئاژەڵەکە مڕار بیەنەو، وەلیٛ بەعزێ جارێ نیشانیٛ یاوی کەمهازی و
نەواردەیو هورمدرای وینی دماو ئانەی ماوەو شش سەعاتانە مڕرا بوٙوە یام مروٙ ،بەعزێ
حاڵەتیٛ "دریٛژ خواین"هەن
هەسەرو ئەسپەنە ڕەنگا تا یەرێ ڕوێ مەنۆوە دماتەر کوٙشوٙش ، پەوکای نامیٛش نریان تاڵە
ماسە چون "تاڵە،سپڵ "
وئاژەڵەکەی ماسوٙ و چن قات زل بوٙنە ،پانەیرە مژناسیوٙوە.
ئەشناسایەو
نەوەشیەکەی:diagnosis
کریۆ وەڵیٛ مڕار بیەینە و بنەڕاوە
ئەگەر هەست کەری بەنەوەشیەکەی ونی هوٙرگێری و بەریش تاقیگەو گیٛڵی شۆنەو جوٙرو
بەکتریاکەیرە، وەلێ فرەو حاڵەتەکاو تاڵەماسەی دماو مڕار بیەی مژناسیوٙوە،چون
کوٙماڵێ نیشانیٛ هەنێ هەکە تایبەو تاڵەماسەیەنیٛ بەرگنا ،پیٛسەو " وونی سیاوە مێ گردو
وڵەکاو لاشەیرە ،گۆشیٛ،چەمیٛ،دەم ، کوٙمە،زەهیٛ" ونەکێ سیاوەی قەترانیەنە و نمەگرسوٙ، لاشەی مڕارۆبیە دیٛر ڕەق بوٙ چەپەوانەو
نەوەشیەکاو تەری هەکە دماو چن سەعاتێ ماساوڵیٛ رەقیٛ با، وەلێ وەختو نەوەشی تاڵە
ماسەی هەر بە خاوی مەناوەو ڕەقیٛ نمەبا ،ئیجا وە کرژی لاشەکە هوٙرماسوٙ. ئی هەرمانیٛ مەشوٙ
دکتری ڤێترنەری کەروٙشا وریای و هوٙشداری تەمامش بوٙنە تا جە توش بیەی ویٛش
لابڎوٙ.
ئەگەر پەشتڕاس بیەو هەکە نەوەشی تاڵەماسەی یاگێوەنە کەوتەنۆ ئانە مەشوٙ
هورسونیشتی تایبەش چەنی کەری،لاشەی مڕراۆبیە نمەبوٙ کریوٙوە پەی هوٙروشکنای ، مەشوٙ
ئا وەرکەشە"ناوچە" دەورپیٛچ کریوٙو نازی هیچ ئاژەڵێ ڕوەش کەروٙنە،
هاموٙشوٙ ئانزانەکا کەمتەر بوٙوە،تەنیا تیمی تایبە بلوٙنە یاگەکیٛ هەتا مامەڵەی
دروس چەنی لاشە مڕارۆبیەکا کەرا، لاشەی
مڕارۆبیە مەشۆ چاڵێوەش پەی هورکەنی لانی
کەم دوویٛ مەتریٛ قوڵە،لاشەکەش وزینەو
سوچنیش، دمایی خوڵەش کەریوە ملەرە، پی جوٙرە بەکتریاکە دلیٛنە مشوٙ، وەلێ ئەگەر
عەلەکی لاشەکەی یاگیٛ ویٛشەنە بازیوەو یام
کیٛشیش ئەولاتەر، هەرچی ئاژەڵێ تەر گوٙشتەکەیش وەروٙ توش بوٙنە، هەرپاسە بەکتریاکە
پاگەرە پژگیوٙ دلیٛ خاکو خوڵینە هەتا ویسوپەنج ساڵیٛ زیاتەر مەنوٙوە ،پەی ئانەی
گرد وەختێ نەوەشیەکە هوٙر بڎوٙوە.
دەرمانو پاریٛزنای treatment & prevention
بەعزێ جارێ یانەوەی مزانوٙ بە مەردەی ئاژەڵەکاش ئەشناسای نەوەشیەکەی و گنوٙ ویٛش پەی
دەرمانکەردەو ئەویشا تەری ،چی وەختەنە
دەرمانو دژە ژیوای " پەنسلین و اوکسیتتراسایکلینی" کەلکواردەن
بەکارش باری، جیا کەردەیەو ئاژەڵە نەوەشەکا جە ساقەکا و دەرمانکەردی نەوەشەکا ،
شونەوئانەیچەرە مەشۆ وٛاکسن"کوای" ساقەکا دەس پەنە کەری.
فرەو وەڵاتانە وٛاکسن کەردەی تەنیا یاگە
"وەرکەشە" بومیەکاو نەوەشیەکەینە کەرا، چون ماچا پنەواز نیا یاگێوەنە ئی
نەوەشیە بومی نیا وٛاکسن کەری، راسیچا چون
ئی بەکتریا ژیوگەو ئاو هەوای تایبەنە
هورمڎوٙوە.
نەوەشی
تاڵەماسەی و چەکی بایولوجی:
بەکتریاو تاڵەماسەی bacillus anthracis یوٙن چا
میکروٙبا هەکە ئانزانی توش کەرۆ بە نەوەشی ، ئانزان بە یەریٛ جوٙریٛ ئی نەوەشیە
گیٛروٙ وەرو ئانەی ڕژیٛمە دژە ئانزانەکیٛ
و دیکتاتورەکیٛ تەقەلاشا دان بەکتریاکەی ئامادە کەراو بە شێوازو چەکی بایولوژی پەی
جەمکوشتەی ئانزانی بەکارش بارا
ویەردەنە واچیٛنیٛ ڕژیمو بەعسی ئی
میکرۆبەشە کەردەن چەکی بایولوجی وەلێ یەکلا نەبیەوە و نەسەلەمیا ، دماتەر ساڵەکاو
2013 و وەڵتەریچ چن حەولێ تیرۆرستی درییٛ
بە نامەی کەسی توٙزەی زیندیٛ ئی
بەکتریایە کەرێنیٛ دلیٛ زەرفو نامەی و کیانێنێش پەی کەسیوە دیاری کریای،وەختو کەردەیەوە
نامەکەینە سپۆرەکا هورلوشێ و دماتەر شوشیش ماسیٛ و هەوکەرێ و مریٛ ،چن کەسێ جە
ئەمریکا پی جۆرە مەردیٛ و نامەکیٛ لاو ڕیٛکوزیا تیرۆریستەکاوە کیانینێ پەی کەسە
نامیەکاو دەسەڵاتو ئەمەریکای ،ئیسا بە کوڵی باسو توشبیەو ئانزانی کەرمیٛ پی
نەوەشیە وە یەریٛ نوعیٛ توشش میٛ:
1. جوٙرو هەناسەی: وەختێ سپۆرو بەکتریاکەی بەهەناسە
هورلوشیۆ ئاوەختی شوٙشی توشو هەوکردەی بوٙنەو ئەگەر کرژ پەنەش نەزانی مەرگ بوٙ میٛمانش، دلیٛ شوٙشیٛ کەروٙ بە زەخمی
سیاو پێسەو گوزاوڵیٛ ئاوی سیاوە مزوٙ دلیٛ شوٙشیٛ، ئی جوٙرە فرە تەرسئاوەرا، چن
حاڵەتیٛ ڕوەشادان جە ژەنانە و پیایانە هەکە هەرمانەشا چەنی پەژمی کەردێنە کارگاو
ڕیٛستەو پەتو وەش کەردەینە،بۆنەو هورلوشتەو سپۆرو بەکتریاکەیەوە، یام ژەنی وەختێ
لەتەرێ ڕیٛسوٙ ئەگەر پەژمەکە پاکنە شوریابوٙوە پەیش هەن سپۆرو بەکتریاکەی بلوٙ هەناسەشەرەو توشە بوٙ.
2. جوٙرو پوٙسی: وەختێ پوٙسو لاشەی ،تایبە دەسو پل هەکە مامەڵە چەنی لاشێوە توش بیە ،یام پەژمی
پیسو نەوەشیدارەکەی کەری پەیش هەن توش بوٙنەو زەخمێ سیاو مزیۆ دەسۆ، فرەتەر پەی
قوڵایی ملوٙ و پیسەو گوزاوڵی ئاوی سیاوەش مزوٙنە،فرە بەئازارو یاو دارا، پەیش هەن
ئی زەخمە دلیٛ دەمو کەسێوە بزیوٙ هەکە گوٙشتی نەوەشینش واردەبوٙ.
3. جوٙرو دلیٛلەمی : توشو کوٙئەندامو هەرس کەردەی بونە
،ڕاو واردەو سپورو بەکتریاکەیوە ،گۆشتی
نەوەشین، یام هەر واردێوە تەر هەکە پیس بیەبوٙ بە سپۆرو بەکتریاکەی ،ئتر ،گەڎیٛ و
ڕیٛڵەخویٛ زەخمینیٛ با ، بەهەرحاڵ ئەگەر
زوو بزانی پی نەوەشیە چارەسەر کریوٙ وەلێ ئەگەر دیٛر بزانیش پەنە رەنگا ئانزانی
کوشو، وەلێ جوٙرو پۆسەکەی ئانزانی نمەکوشو فرەتەر زەخمەکە وەش بوٙوە بە چارەسەر
کەردەی، من درێژە مەدەو بە نەوەشیەکەی ئانزانەنە چون تەنیا پەی زانیاری بەکوڵی
باسم کەرد هەکە نەوەشیێوە هامبەشا بەینو ئانزانی و ئاژەڵینەو هەرپاسە کەردەنشا بە
چەکی بایولوجی، وەلێ وەرو ئانەی گوژمێ خەرجی فرەش گەرەکاو خەڵکی کەمتەر کوشو ئاننە
هەمیەتش نیا پەی چەکی بایولوجی ، ئا خەرجیە مدا بە وەشکەردەو چەکی کیمیایی ،خەرجی
کەمتەرو کوشتەی زیاتەر .
د.ناجح گوڵپی هەورامان
14/11/17 یەرەشەممە
