یادی تاوانی کۆمەڵکوژی گەلی زیلان (دۆڵی خوێن)

یادی تاوانی کۆمەڵکوژی گەلی زیلان (دۆڵی خوێن)

پێش 76 ساڵ  و لە 18/ ئەیلولی ساڵی 1930 دا  دەولەتی ڕەگەز پەرستی تورکیا تاوانێکی تری کۆمەڵکوژی  دژ بە گەلی کورد لە باکوری کوردستان،ئەنجام دا، لە دۆڵی زیلان ( گەلی زیلان) لە  ناوچەی ئەرگیش لە پاریزگای  وان ،بەمەبەستی دامرکاندنەوەی راپەڕینی ئاگری.

دەولەتی تورک  دڕاندانە کەوتە کوشتنی خەڵک  و سوتاندنی گوند ەکانی دۆڵی زیلان ، کە سەرجاوە کوردیەکان دەلێن ( 47000) کەسی بێ دیفاع کۆمەڵکوژ کران لەلایەن سوپای دەولەتی تورکەووە، لەوکاتەوە  ناوی دۆڵی زیلان  گؤراوە بۆ دۆڵی خوێن ،جونکە خوێنێکی زۆری تێدا ڕاژ.

سەرچاوەکانی دەولەتی تورک( ڕۆژنامەی حوریەت ) دانیان ناوە بە کوشتنی 15000 پانزە هەزار کەسدا لەو کۆمەڵکوژیەدا، بەلام  نوسەری کورد حسن هوشیار سردی کە خۆی شایەت حاڵی ئەو کۆمەڵکوژیە بوە  دەڵێ  لەئەنجامی کاول و وێرانو سوتاندنی 180 گوندی کوردی لە ناوچەکە  47 هەزار مرۆڤی بێتاوان لەژن و مناڵو پێر کۆمەڵکوژ کراون، و سەر بە هۆزەکانی ( حسنا ، زیلان، سبکان، ئەدمان ).

شۆڕش یان راپەرینی ئاگری داغ:

لەدوای خامۆش بونی شۆڕشی شیخ سەعیدی پیران لەساڵی 1925 ، زۆرێک لەفەرماندە سەرباز وجەکدارانی ئەو شۆرشە خۆیان نەدا بەدەستەوە لەشاخ و گوندە دورە دەستەکان مانەوە، بڕوایان بە  لێ بوردنی درۆزنانەی دەولەتی تورک نەبوو، دواتر لەچەندین شووێن دەستەی جەکداریان دروست کرد لەناوچەکانی  تری باکوری کوردستان ،تاکو سوپای تورک بە باشی نەی پەرژێتەسەر دامرکاندنەوەی شۆڕشی ئاگری  کەلەساڵی 1927-1930 خایاند،  لە شاخی میلاتۆ سەر بە قەزای خیرزان دەستەی چەکدار دروست بوو، هۆزی کرسان لە جزیرەی بۆتان  ئەوانیش دەستەی جەکداریان درست کرد ، لە شاری فارقین، و لیجە ،ئامەد،بینگۆل  کە چەندین دەستەی چەکداری  زازا دەستیان بە خەبات کرد، لەگەڵ چەندین  دەستەی جەکداری تری هۆزە کوردەکان ، کە داوای مافی نەتەوەیی خۆیان دەکرد، ئەم دەستە چەکدارانە پاش کۆبونەوە  بڕیاریان دا پەیوەست ببن بە شۆڕشی ئاگری وە  دوای بڕینی زیاتر لە 700 کیلۆمەتر بەپێ  تەڤلی شۆڕش بوون.

شۆڕشی ئاگری بەسەرکردایەتی جەنەراڵ ئیحسان نوری پاشا بوو*  لەدوای هەڵسوکەوتی حکومەتی ئەتاتورک لەگەڵ کوردان و دامرکاندنەوەی شۆڕشی شیخ سەعید، ئەوکات ئیحسان نوری پاشا  ئەفسەر بوە لە سوپای تورکیا، ئیتر بەهۆی کردەوەی نامرۆڤانەوە دژی هاو ولاتیو هاو زمانەکانی واز دەهێنێ لە سوپا و هەوڵی تۆڵە سەندنەوە ئەدات و شۆڕش بەرپا دەکات بۆ بەدەس هێنای مافەکانی کورد، پاشان حیزبێک دروست دەکەن  لەگەڵ بەدرخانیەکان و کەسانی تری دڵسۆزو کوردپەروەر  بە ناوی (خۆییبون) واتە سەربەخۆ بون لەساڵی 1927 دا.

لەوکاتە بەدواوە چەندین شەڕو پێکدادان لەنیوان شۆڕشگێران و سوپای داگیرکەردا هاتە ئاراوە لە ناوچە جیاجیاکانی ئاگری،دوژمن زیانی مادی و کوژراوی زۆر بەردەکەوت،تەنانەت چەند فڕۆکەی کەوتە خوارەوە، بۆ ئەمەش دەولەتی تورک  داوای گرتنی موالیدی نوێی کرد  تاکو ژمارەیەکی زۆر سەربازی لەبن دەستا بێت و توانی 29 لیوا کۆبکاتەوە  وهێرش بکاتە سەر ناوجەکانی ژێر دەستی شۆرشگێران ،هێڕشەکان لە مانگی یانزەی ساڵی 1930 دا چر کرانەوە.

کوشتاری گەلی زیلان:

کوشتاری دۆڵی زیلان لە مانگی ئەیلولی 1930  رووئەدات  بەلام ئەم ڕۆژەیان دیاری کردوە بۆ یادەوەری تاوانەکە   18/9/1930 .

شاهید حالێک دەگێڕیتەوە  ئەفسەرێک بەخۆیی و سەربازەکانیەوە دەچێتە گوندی ( گەرماوا ئەدمان) کە گوندێکی دورە لەبەرەی جەنگ، ئەفسەرکە بانگی کوێخای گوندی دەکات وپێ دەلێ دەبێ لەگەل کورەکەت بچن بۆ شار ،(خواردنەوە -عارەق) بهێنن بۆ ئەم سەربازانە، ئەویش دەلێ باشە  ئیستا کەسێک دەنێرم بۆتان بهێنێ، بەلام ئەفسەرەکە  رازی نابێت و دەلێ هەر ئەبێ خۆت و کورەکەت بچن،( دیارە نەهانەی پێگرتوە نیازی خراپی بوە ) ئەویش ناچار دەبێ دەچی، هەتا دێنەوە،ئەفسەرو سەربازان  بەزۆر دەستی ژنو منالەکانی دەگرن و جەندین کەسی تریش لەگوندەکە  بەزۆر دەست دەگرن( توندوتیژی سێکس) ، کاتێ کوێخا  بەرەو گوندی دەگەرێتەوە،ژنەکەی دەچێت بەهانایەوە پێی دەلێ  ئەمانە بەزۆر ئێمەیان دەست گرت، ئەویش قسە ناکات و لەکاتی میوانداری و خواردنەوەکەدا، بەهاوکاری پیاوانی گوندەکە هەموو  سەربازەکان دەکوژن،و دواتر پەیوەندی دەکەن بەشۆڕشگێرانەوە، پاش بڵاوبونەوەی هەوالەکەو گەیشتنی بە دەسەلاتدارانی دەولەتی تورک، وەک کاری هەمیشەیان ئەتاتورک فەرمان ئەدات  کە کۆمەڵکوژی ئەو ناوچەیە بکەن  کە سەربازەکانیان کوشتوە لە پشتەوەی بەرەی جەنگ بوون، ئەوانیش بەسەربازێکی زۆرەوە شالاو دەهێنن  بۆ گەلی دێڕی (زیلان)   ئەو 180 گوندە وێران دەکەن و هەرچی خەڵکیشی تیدا بوە کوشتیان ژمارەیان 47000 کەس بوە، لە هۆزەکانی " زیلان،ئەدمان،حسنا ،سبکان " بوون.

دواتر هێرشی سوپای تورک فراوانتر دەبێت  بە 29 لیوا  هێرش دەکات و بەجەکی هەمەجۆر، لەگەڵ ئەمەدا کوردەکان بە وە تۆمەتبار دەکەن کە دەستی ئینگلیز لەپشتی ئەمانەوەیە  بۆیە  لەڕیگای حزبی شوعی ئازەربایجانەوە لەگەڵ روسەکان ڕیک دەکەون کە پشتیوانی راپەرینی کوردەکان نەکەن  هەروەها  وتوێژ لەگەڵ دەولەتی ئیران دەست پێ دەکاتو ڕیک دەکەون سوپای تورکیا لە پشتەوە لەدیوی ئیرانەوە دێنو هەندێ ناوچەی ستراتیجی دەگرن و ئیتر  گەمارۆی شۆڕشگێران توند دەبێتەوە، شەرو کوشتار زۆر توند دەبێت، لەکۆتایدا شۆرشگێڕانی کورد بەرگەی هەموو هیرشەکان ناگرن و بۆیە بەناجاری بلاوەی لێ دەکەن و زۆربەیان روو دەکەنەڕۆژهەلاتی کوردستان (ئیران) ،ناوجەی خۆی و سەلماس و ورمێ، ئیحسان نوری پاشا دەبەنە تاران لەوێ وەک پەنا بەر ی سیاسی دەمێنێتەوە ،تاساڵی 25/3/1976 لە ڕوداێکی گوماناویدا بەهۆی لێدانی ماتۆر سکلێتەوە گیانی دەسپێرێ، زۆریش بەداخەوە کە مێژوی خەباتی کورد پڕیەتی کە  بەرخۆدان و دامرکاندنەوە  بە پیلانی دەرەکی و دەست تێوەردانی دوژمنان.

 لەئیستادا  فلمێکی دۆکیومێنتاری بەرهەم هاتوە لەسەر کۆمەڵکوژی دۆڵی زیلان،فلیمەکە بەناوی  "دۆڵی خوێن" تومارکراوە، لە بەرهەم هێنانی " سعادە ئولغنۆ " مۆزیکی "لسونا ئالان".

ئیحسان نوری پاشا (1896-1976 ) لەتەمنی 78 ساڵیدا کۆچی دوایی کرد، سەرکردەو نوسەرو مێژونوسێکی کوردی دیار بوە، پاش تەواوکردنی خوێندنی بنەرەتی روی لەئەستانە کردوە بۆ تەواکردنی خوێندنی سەربازی ،بەئەفسەری پلە دوو دەرچوو،دواتر لەسەردەمی ئەتاتورکدا پلەی بەرزتر کرایەوە،پاشان بەهۆی کردوە دژە مرۆڤانەو دژە کوردەکانی دەسەلاتی تورکیاوە، حزبی خۆیی بوونی  لەگەڵ بەدرخانیەکان و گەلێ دڵسۆزی تردا دامەزراند و شۆڕشی ئاگری بەرپا کرد.

سەرجاوەکان:

1 https://xelilkalo.wordpress.com/2010/11/08/%D9%85%D9%86-%D9%85%D8%B0%D9%83%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%AA%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D8%AB%D9%88%D8%B1%D8%A9-%D8%A2%D8%BA%D8%B1%D9%8A-%D9%88%D9%85

http://www.avestaarabic.com/2011-12-31-10-26-21/357-2012-08-01-20-44-48.html 2-

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A5%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D9%86_%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%B4%D8%A7

 د.ناجح گوڵپی 18/9/2016