قۆناغەکانی جینۆساید (Stages of genocide )

قۆناغەکانی  جینۆساید (Stages of genocide  )   

شارەزایان و پسپۆڕانی بواری جینۆساید  قۆناغەکانی ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید  بە دە قۆناخ دیاری کردوە ،دەکرێ هەست بە  ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید بکرێ لەکات وشوێنی خۆیدا، لەگەڵ ئەوەشدا مەرج نیە ڕوودانی قۆناغەکان حەتمی بێت، و دەکرێ ڕێ وشووێنی پێوست بگیرێتە بەر بۆ پوچەڵ کردنەوەی هەر قۆناغێک ، مەرج نیە تاوانەکە  بەشێوەی هێڵی ڕاست و ڕەوان ڕوو بدات، بەلام قۆناخەکان بەدوای یەکدا دێن :

1.      پۆلێن کردن (التصنیف)  Classification

2.      نیشان کردن (الترمیز،التآشیر )  Symbolization    

3.      جیاکاری ( التمییز)  Discrimination

4.      داماڵین لە مرۆڤایەتی (التجرید من الانسانیە ) Dehumanization

5.      رێکخستن (التنظیم )   Organization

6.      دورخستنەوە ( التباعد ) Polarization  

7.      ئامادەکاری   (التحضیر ) preparation

8.      سەرکوت کردن (الاظطهاد )  Persecution

9.      لەناو بردن  ( الافناء ،الابادە )  Extermination

10.   نکۆڵی کردن   (الانکار) Denial

 یەکەم / پۆلێن کردن( التصنیف) Classification

   ڕۆشنبیری کۆمەڵگا  وا هاتوە کە  جیاوازی لەنێوان پێکهاتەکانیدا بکات  لەسەر بناغەی ( " ئێمە " و  " ئەوان" ) لە سەرئاستی  ،نەتەوە،ئاین،ڕەگەز...هتد ، لە گۆمەڵگا داخراوەکاندا ئەنجامدانی تاونی جینۆساید ئاسانترە  بەتایبەت کاتێ  پێکهاتەی کۆمەڵگاکە  فرە ڕەنگ بێ  لەڕووی  زمان ، ئاین،ڕەگەز،هاوکات ئەگەر کێشەو ملمالانی  هەبێت لەم کۆمەڵگایەدا،پسپۆڕانی دەرونزانی تاوان  دەلین ئەمە یەکەم قۆناخی دەس پێکی جینۆسایدە، نمونەمان زۆرە بۆ ئەم پۆلێن کردنە  وەک ( ئەڵمانیا  و جولەکە . هۆزەکانی ڕواندا ،توتسی و هوتۆ ،کورد و عەرەب لەعیراق و کوردو فارس، کورد و تورک.....هتد)   ئەمە لەکاتیکدایە کە نەتەوەی سەر دەست خۆی بە بالاتر دەزانێ و ئەوانی تر دەچەوسێنێتەوە، یان ئاینی باڵا دەس هەوڵی سڕینەوەی ئاینی کەمینە دەدات ،یان هۆزێک خۆی بەبالاترو جوانتر دەزانێ ئەوی تر دەچەوسێنێتەوە  وەک ڕواندا.

دەکرێ ئەم هەوڵانەی جینۆساید لەم قۆناغەدا بوستێنرێ  ئەویش بە هاوکاری لەنێوان هەردو گەل یان هەردو لایەنی ناکۆکی ناو کۆمەڵگاکە، هاوکات  ڕۆڵی دەزگا جیهانیەکان  کە هەوڵی  بڵاو کرنەوەی ڕۆشنبیری پێکەوە ژیان و پشتگوێ خستنی خاڵە ناکۆکەکان و کار کردن لە سەر خاڵی هاوبەشی ژیان وپێشکەوتنی کۆمەڵگا  و لەبەرچاوگرتنی پەرژەوەندی نیشتمانی هاوبەش ، دروست کردنی زمانی هاوبەش، تا رێگە لە  تاوانکاران  بگرێت  و ئامانجەکەیان نەیەتە دی.

نمونە لەسە پۆلێن کردن و یەکەم هەنگاو بۆ جینۆسایدی کورد لەعیراقدا، لەدوای هاتنە سەر دەسەلاتی حزبی بەعس لە ساڵی 17/7/1968 دا  کۆمەلێ کردەوە و هەڵسوکەتی ئەنجام داوە کە گرنگی  بە نەتەوەی عەرەب  داوە کوردی پشتگوێ خستوە، نەک هەر عەرەب، بەڵکو لەناو عەرەبەکانیئشدا گرنگی بە ئەندامانی هۆزەکەی و خزمەکانی خۆی داوە ،لەگەڵ هاوشاریەکانی تکریت ،ئینجا موسڵ و رومادی  و دیالا  کە  سوننە مەزهەب بوون، دواتر گرنگی بەشیعە بەعسیەکان، پاشان  تەعریب کردنی ناوچە سنوریە کوردیەکان لەگەڵ عەرەب  وەک ( شەنگال، دەشتی موسڵ، کەرکوک، خانەقی، بەدرەو جەسان...هتد).

گومان خستنە سەر  کوردە فەیلیەکان کە ئەمانە  بەڕەگەز ئێرانین، هەروەها  لە دوای هەرەسی شۆڕش لەساڵی 1975 پلانی راگواستنی گوندە سنوریەکان و کۆکردنەوەیان لە ناو ئۆردوگا زۆرەملێکاندا،،نمونیەکی زەقی  پۆلێن کردنە.

دووەم/ نیشان کردن (الترمیز،التآشیر )    Symbolization :

واتە نیشان کردنی ئەوانەی کە پۆلێن کراوان ، ناویان لێ دەنرێ  وەک ( یەهود،قەرەج،پۆلۆنیەکان، هوتۆ، کورد، موسڵمان، مەسیحی، ئێزیدی ...هتد) یان بەهۆی ڕەنگ و  جلو بەرگ جیا دەکرێنەوە ،ئینجا  ئەندامانی بە ئامانج گیراو نیشانە دەکرێن رەمزێکیان لەسەر دائەنێن بۆ نمونە  ئەڵمانیای نازی  ئەستێرەیەکی زەردی لەسەر شانی یەهودەیەکان دائەنا،هەروەها  لەکەمبۆدیا  (خەمیری سور) ملپێچی شینیان دەکردە مل  قوربانیەکان تاکو بەجوانی بناسرێنەوە ( پۆلین کردن و نیشان کردن   بەتەنیا نابنە هۆکاری تاوانی جینۆساید، جونکە ئەم  دوو کردوەیە لەجیهاندا  باوەو دەکرێ بۆ زیندانیان، تەنها لەکاتێکدا  دەبێتە تاوانی جینۆساید کە  قۆناخی  داماڵین لە مرۆڤایەتی  لەگەڵدا بێت ).

دانانی نیشانە لەسەر ئەو ئەو کۆمەلە خەڵکە بەمانای  ڕق لێ بونەوە وڕیسوا کردن و سوک کردنیانە لە کۆمەڵگەدا، بۆیە هەردو قۆناخی پۆلێن و نیشان کردن  زۆر سامناکە  جونکە  مرۆڤەکان جیا دەکرێنەوە لە کۆمەڵگا ،مافەکانی هاولاتی بونیان لێ وەر دەگیرێتەوە، تاکو  ئامادەیان بکەن  بۆ قۆناخی دواتر ،ئەویش لە مرۆڤایەتی خستنیانە.

دەکرێ دانانی نیشانەی ڕق لێ بونەوە  هەڵبگیرێ  ئەویش بە دانانی یاسای تایبەت  بۆ قەدەغە کردنی بەکار هێنانی نیشانە لەسەر زیندانیان یان گیراوان لەو ولاتەدا، هاوکات وتارو قسەی ئاگرین کە هانی سوکایەتی کردن ئەدات قەدەغە بکرێ، لەگەڵ لەبەر کردنی جل و بەرگی تایبەت  وەک جلو بەرگی یاخی بوان ....  ئەمانە هەموو کە باس کران  پوجەڵ دەبنەوە ئەگەر هەڵمەتێکی ڕۆشنبیری پشتیوانی نەکات.

نمونە لەسەر  نیشان کردن ،دوای راگواستنی گوندە سنوریەکان بۆ کۆمەڵگا زۆرەملێ کان بوو، ئۆردوگاکان بە  سەربازگە( ڕيبیئە)  دەور پێچ و کۆنترۆڵ کرابوون، کەس مافی چونەدەروەی نەبوو بۆ دەشتو دەر، دەروەی ئۆردوگاکان  هەمووی ناوچەی قەدەغەکراو بوو ، بە یاسای سەربازی  هەرکەسێ لەوێ ببینرایە  دەکوژرا بێ دادگایی کردن، سەرانی ڕژێم  سەرژمێری تەوای خیزانەکانی ناو ئۆردوگا زۆرەملێکانی کردبوو  بەتەوای زانیاری هەواڵگریەوە، تا ئامادە بن بۆ قۆناخی دواتر( خۆم چاک لەبیرمە لە ئۆردوگای زۆرە ملێی خورمال لەلایەن ئیستخباراتی سەربازگەی دەلێن  سەر ژمێری هەموو دانیشتوانی ئۆردوگاکە کرا لەسالی 1978 دا ) ئەوە بێجگە لە ووشکردنی هەموو باخ و ڕەزو کێڵگە بەپیتەکانی ئەو دەڤەرە سنوریانە، تێکچونی ژیان و گوزەران  بەگشتی  تا خەڵکەکە لەروی ئابوری و خۆ بژێویەوە  نەتوانن هیچ بکەن و ببن بە کۆیلەی بن دەستی دەسەلات.

سێیەم/ جیاکاری ( التمییز)  Discrimination:

قۆناخی جیاکاری بەواتای ئەوەیە کە  کۆمەلێ بەتواناترن لە دەسەلاتی حوکمڕانی دا خۆیان دەسەپێنن  بەهۆی دەرکردنی یاساو ڕێسا لەپەرژەوەندی خۆیان و زەوت کردنی مافی کەمینە لاوازەکانی تر، بەو جۆرە هەموو کایەکانی تری ژیان لەرووی ئابوری و بازرگانی وڕۆشنبیریەوە قۆرخ دەکەن  و لاوازەکان دەچەوسێننەوە ( ئێمە  بەهێزین، ئەوان لاوازن )، یان ئایدۆلۆجیایەک بەهێزتر دەبێت و ئەوانی تر دەسڕێتەوە،  نمونە ی جیاکاری ،هەڵسوکەوتی نازیەکان لەگەڵ یەهودیەکانی ئەڵمانیا و  لێ سەندنەوەی رەگەزنامە  بەپێ  یسای نورمبۆرغ ساڵی 1935 دەریان چواند ، هەروەها بێ بەشکردنی یەهودیەکان لە دامەزراند  لە فەرمانگەکانی حکومەت،زانکۆکان  ،چالاکی ئابوری و بازرگانی..هتد.

بۆ نەهێشتنی جیاکاری، دەبێت  هەلو مەرجی لەبار بڕەخسێ تا هەموولایەن و ئەندامانی کۆمەڵگە بەشداری کاریگەر  بکەن لە ژیانی سیاسی و بەجێ هێنانی ماف و ئەرکەکانیان، و بەیاسا جیاکاری بن بڕ بکرێ لەسەر ئاستی ڕەگەز،نەتەوە،ئاین، وە تاک مافی ئەوەی هەبێ کە سكالا تۆمار بکات لەکاتی پێشێلکرنی مافەکانیدا لەلایەن دەولەت ودەزگاکانیەوە.

نمونە: بێ بەش کردنی ناسنامە لە کەمینەی موسڵمان  رۆهینگیا لە بۆرما،  بێ بەش کردنی نەتەوەی کورد  لە سوریا  لە  ناسنامە وڕەگەزنامە ی ولاتەکەیان لەلایەن ڕژێمی دەسەلات بەدەستەوە، بێ بەش کردنی کوردی فەیلی لە ناسنامەو ڕەگەزنامەی  لەلایەن ڕژێمی بەعسی سەدامەوە.

چوارەم/ داماڵین لە مرۆڤایەتی (التجرید من الانسانیە ) Dehumanization :

تاوانبارن یان هاندەرانی جینۆساید لەهەوڵی بەردەومدان تاکو  سیستەمێکی فکری گونجاو دروست بکەن بۆ لایەنگرانی خۆیان و هەندێ توێژی تری کۆمەڵگا ،وا رابگەیەنن  کە "ئەوان" واتە (دەسگیرکراوان یان ئەوانەی لە کۆمەڵگا زۆرەملێکاندان ،یان لە شوێنێکی دیاری کراودان)   خەڵکانێکی پیس و دواکەوتوو هاولاتی پلە دوو  یان سێ ن،  ئێمەش خەڵکانێکی باش و خاوەن پیاوەتی و سیفاتی باشین  خوا هەڵی بژاردوین  کە سەردەس و حوکم ران بین بەم شێوە  تاوانباران  لە ڕێگەی ڕاگەیاندنەکانیانەوە هەڵمەتێکی راگەیاندنی چڕو پڕ  دەس پێ دەکەن بۆ سوک و ڕیسواکدنی خەڵکانی بە ئامانج کراو،  بۆ نمونە  وەسفیان دەکەن   وەک ئاژەڵ ، مێروو، نەخۆشی ،بەکرێ گیراو،خۆ فرۆش،،،هتد  ، لەکۆتایدا  وای لێ دێت  و دەڵێن  "ئێمە" باشترین لە " ئەوان" بەهۆی ناولێنان و  داماڵێنی سیفاتی مرۆڤ بوون  لە ئەوان .

تاوانباران هەردەم تێکۆشاون  تاکو بتوانن دیوارێکی وەهمی لەنێوان خۆیان و بەئامانج کراوەکاندا دروست بکەن و وەک پیسو پۆخڵی کۆمەڵگا سەیر بکرێن و شایەنی ژیان  نەبن و پێوستە لەناو ببرێن .

خەڵکانی بە ئامانج کراو لەم قۆناغەدا  هیچ هێزێکیان نیە تا ئەو هەڵمەتە پوچەڵ بکەنەوە کە دەکرێتە سەریان،چونکە دەسەلاتی باڵا هەموو یاساکانی لە پەرژەوەندی خۆی داڕشتوە، بۆیە ئەم جۆرە تاوانانە لە ولاتانی داخراو دژە دیموکراتیدا بەئاسانی دەبرێتە ڕێوە.

هەوڵەکان بۆ وەستاندنی ئەم قۆناغە  پێوستە سەرکردە مرۆڤ دۆستەکانی ناوخۆ و جیهانی بێنە دەنگ لەگەڵ ڕێکخراوە مرۆڤدۆستەکان،نەتەوە یەکگرتوەکان و ئیدانەی کردوەی ئەوانە بکەن کە  بوغزو قین و  دوبەرەکی  بلاو دەکەنەوە ، هەروەها  ڕێگا بگیرێ لە  سەرکردەکانی هاندەری تاوان ئەویش بە بلۆک کردنی پارە وسامانەکانیان لە بانکە جیهانیەکان دا، هاتوچۆیان لێ قەدەغە بکرێت و راگەیاندنەکانی هاندەری  تاوان دابخرێن، سزای تاوانباران بدرێ.

نمونە بۆ ئەم قۆناغەی جینۆساید کە ڕژێمی بەعس  دژی کورد بەکاری هێناوە  ئەمانە بون وەک( مخەریبین،خائین،عصاة ، جیب العمیل)  موخەریب واتە تێک دەر ،عصاة واتە یاخی بوو، بە پێشمەرگە گیان فیداکانی کوردستانی دەوت، تا لەبیرو مێشکی خەڵکی عەرەب و جیهان بگەیەنی ئەمانە تێکدەرن، خائین و ناپاکان بەفیتی بێگانە  دەیانەوێ عیراق تێک بدەن، جیب العمیل  واتە بەکری گیراوی بێگانەن، چەندین قسەی سوک ی تر کە سەرکردەکانی بەعس  دەیانخستە پاڵ کوردو شوڕشەکە، وەک( ئەوانە مرۆڤ نین، کەرن، وەک بزن لەشاخەکانن، هەموویان بکوژن، شەرواڵی کوردی لە ڕیشەوە دەسڕمەوە، ئەگەر دارخورما  لەسەری من ڕوا ئەوا  شوۆڕشی کورد ئەژیێتەوە، کورد  جنۆکەیە ).

زۆر باش لە بیرمە کە حزبی بەعس  وای لە خەڵکی باشور و ناوەراستی عیراق گەیاندبوو  هەرکەس بچێتە سلێمانی  مخەریبین یان کورد سەری دەبڕن، ئەمەش ئامانجی خۆی هەبوو تا کورد وەک ئاژەڵێکی دڕندە بناسێنن و هەڵسوکەوتیان لە مرۆڤ ناچێت هەر عەربێک ببینن یەکسەر دەی کوژن.

فەرمانی دروست کردنی ناوچەی قەدەغەکراو ( مناطق محرمە) بەفەرمانی راستەوخۆی سەدام و عەلی کیمیایی ، یەکێکی ترە لە  مرۆڤ خستنی کوردەکانی ئەو ناوچانە،دەورپێچ کردنیان، ئابڵۆقەی ئابوری ،لێدانیان بە تۆپ و فرۆکە،بەبیانوی ئەوەی  ئەمانە لە و ناوچانەدا بەکرێ گیراون و یارمەتی وکۆمەکی خائینان دەکەن.

لەئیستادا دەبینین دەولەتی تورک بە شووڕش گێڕانی کوردی باکور دەلێ تیرۆریست ، و هەموو هەولەکانیشی خستۆتە گەر تا لەهەموو جیهان بگەیەنێ کە ئەمانە تیرۆریستن و تا ئیستاش بۆی چۆتە سەرو  بەردەوامی پێ ئەدات، لە ناوەوەی تورکیاو لەدەروەش.

پێنجەم/ رێکخستن (التنظیم )   Organization :

 (ڕێکخستن: واتە  بەرنامەڕێژی بۆجی بەجێ کردن و ئەنجامدانی تاوانەکە و نیەت و مەبەستەکەشی دیارە چیە و بۆچ ئامانجێکە ).

هەمیشە تاوانی جینۆساید بەشێوەی ڕێکخراو ئەنجام ئەدرێ لەلایەن دەوڵتەوە،بەتایبەت ئەو دەوڵەتانەی کە فرەنەتەوەن، بەهۆی بەکار هێنانی هێزی سەربازی یان دەستەی چەکدارەوە ،تا لەکۆتایدا بەرپرسیارەتی نەکەوێتە ئەستۆی حکومەت  ،نمونە  ( دەستە چەکدارەکانی جەنجەوید لە دار فۆر)، هەندێ جار حکومەت  دەستەو تاقمی تر بە شیوەی نهێنی و نافەرمی دروست دەکات بۆ ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید، بەتایبەت لەو ولاتانەی کە  شەڕو شۆڕ و جەنگی ناوخۆیان تیدایە، تاکو لەڕێگای ئەو دەستە چەکدارانەوە تاوانەکانی ئەنجام بدات و دواتر پەردە پۆشیان بکات.

تاوانباران هەردەم هەوڵیان داوە لە ڕێگای جەنگە بەرفراوانەکانەوە تاوانەکانیان جێ بەجێ بکەن(ڕێک بخەن) بەشێوەیەک  جیاوازی ناکەن لەنێوان خەڵکی مەدەنی و سەربازی دا، بەمەبەست بۆمبارانی ئامانجی مەدەنی دەکەن، و تاوانی جەنگ ئەنجام ئەدەن، سیفەتێکی تری ڕێکخستن لە تاوانی جینۆساید سەردەمدا، بەکۆمەڵ وبەزۆر دەسگرتنی ئافرەتانە ،بازرگانی بەچەک بۆ ولاتان و  دەستە چەکدارەکان ئاسانکاری دەکەن بۆ تاوانەکە.

بۆ رێگە گرتن لە قۆناغی ڕیکخستنی  جینۆساید  پێوستە نەتەوە یەکگرتوەکان ئابڵؤقە بخاتە سەر ئەو ولاتانەی کە تاوانی کۆمەڵکوژیان تیدا ئەنجام ئەدرێ( ئابڵۆقەی دروست کردن و بازرگانی چەک  ) هەروەها ئابلۆقەش بخرێتە سەر ئەو دەستە چەکدارانەی کە ئەنجامدەری تاوانن، لێكۆڵێنەوە بکرێ لەلایەن نەتەوە یەکگرتوەکانەوە یان دادگای تاوانکاری نێودەوڵەتیەوە تا کو تاوانکاران دەس نیشان بکرێن و سزا بدرێن.

نمونەی ڕیکخستن لەتاوانی جینۆسایدی کورد. هاتنی پاسەوانی کۆماری بوو بۆ دەسگیرکردنی خەڵکی مەدەنی بارزانیەکان ( نێرینەکانیان)،لە بەغداوە  بۆ  ئۆردوگا زۆرە ملێکانی پارێزگای هەولێر، ( قوشتەپە،بەحرکە،حەریر،دیانا) بەهاوکاری مەفرەزەی تایبەتی ئەمن  مەشق پێ کراو بۆ ئەو مەبەستانە، گوایە  پیاوانی بارزانیەکان دەبەن بۆ کۆبونەوە لای سەرۆک، بێ ئەوەی هیچ ژنێک دەس گیر بکەن!!!!!

هەروەها  بەکار هێنانی چەکی کۆکوژی قەدەغەکراو( چەکی کیمیایی) لە جەنگی عیراق ئیراندا دژ بەکورد، بەتایبەت دژ بە شاری هەلەبجەو سەدان گوندو ناوچەی تر، کە جیاوازی نەکرد لە نیو خەڵکی مەدەنی و سەربازیدا،خالێکی تری ڕێکخستنی تاوانی جینۆسایدە.

شەشەم/ دورخستنەوە ( التباعد ،الاستقطاب) Polarization  :

قۆناغی دور خستنەوە  کارلێکی تەواوە لەنیوان تاوانکاران  و زوڵم لێکراواندا، بەچەشنێک هەست دەکەیت  تاوانی کۆمەڵکوژی لە نزیکترین کاتدا روو ئەدات، وەک بڵاوکردنەوەی پرو پاگەندەی  رق لێ بونەوە هەڵبەستنی تاوان و خیانەت بۆیان، دەرکردنی یاسا ی قەدەغە کردنی  ژن هێنان و تێکەڵاو بون لەگەڵیان ، ماوە ماوە  دروست کردنی  ئاژاوە و راگەیاندنی  قەدەغەی هاتو چۆ و گەڕان  تەفتیش بۆ چەک ،تا کۆمەڵی بەئامنج کراو بێ چەک بکات و نەتوانن بەرگری لەخۆیان بکەن  ئەم کردەوانە  دەبێتە هۆی کۆنترۆڵکردنی تەواوی  کایەکە لەلایەن دەسەلات بەدەستانەوە  لەئەنجامدا  مەسافەیەک لە نیوان تاوانکاران و قوربانیان دا دروست ببێت، وەک کەسانی خراپ و پیس وپۆخڵی کۆمەڵگا چاویان لێ دەکرێ، دوریان دەخەنەوە  لە ژیانی کۆمەڵگای ئاسایی.

هەندێ جار کۆمەڵێ خەڵکی میان ڕەو پەیدا دەبن لەهەردولا ، هەوڵی وەستاندنی تاوانەکە ئەدەن، بەلام ئەوانیش بەئاسانی توشی کوشتن و راوەدونان دەبنەوە  بە پاساوی جۆراو جۆر.

بۆڕێگری لەم قۆناغە، پێوستە پشتیوانی لە میان ڕەوەکان بکرێ، و ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ بەهێز بکرێن ،ڕێگری بکرێ لە کودەتای سەربازی و گرتنە دەستی دەسەلاتی توند ڕەوەکان،لەسەر ئاستی جیهان ئابڵۆقەیان بخرێتە سەر.

نمونەی ئەم قۆناغە  لە جینۆساید دژی کوردان، سوکایەتی کردن بو بە پێشمەرگەو کەسوکاریان ( زیندانی کردنی کەسوکاری پێشمەرگە و دورخستنەوەیان بۆ باشووری عیراق، بێ بەشکردنی کەسوکاری پێشمەرگە و نەوەکانیان لە خوێندن..هتد ) .

سەرۆکی گۆڕ بەگۆڕی عیراق  لە کۆبونەوەکانی لەگەڵ ئەندامان و سەرکردەی حزبەکەی  و خۆ فرۆشانی کورد  دا دەی وت  بە بارزانیە  دەسگیرکراوەکان  ( ئەوانە  خیانەتیان لە پەیمانی خۆیان کرد بەرمبەر بە نیشتمان، سزای خۆیان وەرگرت و بەرەو جەهەنەم ڕەوانە کران ) ،هەروەها  سەرکردەکانی تری عێراقیش لە جەندین بۆنەدا قسەی لەم جۆرەیان ئەدا بەگوێ بەعسیەکاندا ، تا  هەستی پەیوەندی هاولاتی و هاونیشتیمانی بون  لەنێوان کوردو عەرەبدا  دور بکەوێتەوە و نەمێنێ.

حەوتەم/ ئامادەکاری   (التحضیر ) preparation :

لە قۆناغی ئامادەکاریدا بۆ ئەنجامدانی تاوانەکە ،سەرکردەکانی تاوان هەوڵی پەردەپۆشی تاوانەکەیان دەدەن لەژێر ناوی تردا  وەک ( پاکتاوی ڕەگەزی، پاکتاو (پاککردنەوە) ،بەرەنگار بونەوەی تیرۆر..هتد) لەگەڵ کڕینی چەک وچۆڵی پێوست و راهێنان بە دەستەی تایبەتی کوشتن ، بڵاو کردنەوەی پرو پاگەندەی ( ئەگەر ئێمە ئەوانمان نەکوشتایە  ئەوان دەیان کوشتی ) ئاماژە  بە بەرگری ڕەوا ،بەرگری لە خۆکردن، کۆکردنەوەی قوربانیەکان لە ئۆردوگای زۆرەملێ یان سەربازگەی تایبەتدا، ، هاوکات  وتارو قسەی ئاگراوی لە راگەیاندنەکاندا چاندنی ترس و تۆقین لە و خەڵکانەی بەئامانج کراون.

 بۆرێگری لەم قۆناغە، ئابڵۆقەی چەک لەسەر لایەنی تاوان کار دابنرێ،هەروەها  سزای تاوانکاران بدرێت، تا لە پاشەڕۆژدا ئەگەری دوبارە بونەوەی ئەم تاوانە نەکرێ.

نمونەی ئەم قۆناغە  لە جینۆسایدی کورد، ئەنفالکردنی کوردان و راگرتنیان لە  سەربازگەکانی  ( قۆرەتوو،تۆپزاوە، نوگرە سەلمان،قەڵای نزارکێ).

هەشتەم / سەرکوت کردن (الاظطهاد )  Persecution :

قۆناغی سەرکوت وچەوساندنەوە هەندێ پسپۆڕ پێی دەلێن قۆناغی پێناسە کردنی قوربانیەکان، واتە دیاری کردن جیاکردنەوەی قوربانیەکان لەسەر بناغەی بنەچە و ڕەگەز و  ئاین ،قوربانیەکان ناچار دەکرێن کە نیشانەی ناسینەوە یان لێ بدرێ، و جیا دەکرێنەوە  لە  ئۆردوگایەک یان گەرەکێک یان سەربازگەیەکی تایبەت نیشتەجێ دەکرێن، قۆناغی چەوساندنەوە  دەس پێ دەکات  ئەویش جیاکردنەوەی ،ژن و پیاو ،گەنج، مناڵ لەدایک ،برسی کردن، بلاو کردنەوەی نەخۆشی، پێدانی دەرمانی نەزۆکی، ئەشکەنجە، بە زۆر دەسگرتن،  زەوت کردنی پارە و ئاڵتون و هەرسامانێکی تر کە هەیان بێت،تا وردە وردە خۆیان لە ناوبچن لەئەنجامی نەخۆشی و برسێتیدا.

تاوانباران و ئەنجامدەرانی جینۆساید هەمیشە گوێ قولاخ و چاوەریی  هەڵوێست و بەرپەرچ دانەوەی نیو دەولەتین، ئەگەر بێ دەنگ بوون ئەوا تاوانەکە ئەنجام ئەدەن ،ئەویش مانای ئەوەیە کە کۆمەڵگی نیودەولەتی ئەمجارەش بێ دەنگ بوو دەتوانین بەردەوام بین  بۆ جاری داهاتوش.

بۆ ڕێگری لەم قۆناغە، دەکرێ زل هێزەکانی جیهان حاڵەتی لەناکاو رابگەیەنن و نەتەوەیەگرتوەکان هاوکار بن، کردوەی سەربازی ئەنجام بدەن و بچن بەهانای قوربانیەکانەوە، هەندێ جار دەکرێ کۆمەک و یارمەتی زوڵم لێ کراوان بکرێ تا بتوانن بەرگری لەخۆیان بکەن، لەگەڵ هاوکاری مرۆیی لە ڕێکخراوە مرۆڤ دۆستەکانەوە بۆ هەر ئەگەرێک کە لەم هەلو مەرجەدا دێتە پیش، وەک ئاوارە بونی خەڵک .

نمونە لەسەر قۆناخی  سەرکوت وچەوساندنەوە ،زۆربەمان  چەوساندنەوە و ئەشکەنجەی گرتتو خانەکانی  ڕژێم مان بیستوە ،بینیوە ( نوگرەسەلمان،موسڵ ،هەیئەی کەرکوک..هتد)

نۆیەم / لەناو بردن  (الافناء ،الابادە)  Extermination :

 دەسپێکی قۆناغی لە ناوبردن یان قەلاچۆ کردن  بەخێرایی دەگۆرێ بۆ کوشتنی بەکۆمەڵ  بۆیە پێی دوترێ لەناوبردن جونکە  قوربانیەکان  بەمرۆڤ ئەژمار ناکرێن لەلایەن بکەرانی تاوانەکەوە ، شایەنی ژیان نین ،لەروی یاساییەوە  دەوترێ " جینۆساید "

زۆربەی جار دەوڵەت جینۆساید ئەنجام ئەدات ، بەهاوکاری هێزی سەربازی یان دەستەی چەکداری تایبەت و ئامادە کراو بۆ ئەو مەبەستە وە دەبێت، هەندێ جار تاوانی کۆمەڵکوژی  دەبێتە هۆی تۆڵە سەندنەوە لەلایەن کەسوکاری قوربانیەکانەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی بەردەوامی کۆمەڵکوژیی  دولایەنە ( وەک لە بۆرۆندی ڕوی داوە) .

کردوەکانی جینۆساید پێشانی ئەدات کە چۆن مرۆڤ لە مرۆڤایەتی  و مرۆڤ بون ئەخەن وەک ( شێواندنی جەستەی قوربانیەکان، بەزۆر دەسگرتنی ئافرەتان تاکو بتوان گۆرانکاری لە  ماوەزانی (وراثە) دا بکەن ،کۆمەلێ خەڵك بسڕنەوە، تێکو پێکدانی شوێنە ئاینی و ڕۆشنبیریەکان بەمەبەستی گۆڕانکاری و سڕینەوەی مێژوویان، لەگەڵ کوشتنی هەموو پیاوەکان و بەزۆر دەسگرتنی ژن و کچەکان،هەندی جاریش هەر هەموویان دەکورژرێن  ژنو پیاو، کەس دەرناچێت.

لەم قۆناغەدا ڕێگری زۆر ئەستەمە، مەگەر هێزیسەربازی بەرپەرچ دانەوەی خێرا  بێتە ناوەوە و بەشداری  بکەن ،ئەویش هەندی هیز هەیە لەلاین نەتەوەیەگرتوەکان و یەکێتی ئەوروپاوە یان دەولەتانی ناوچەکەوە دەجوڵێنرێن بۆ ئەو مەبەستە، لەگەڵ جولاندنی هێزی سەربازی دەبێت ناوچەیەکی ئارامیش بۆ ئاوارەو پەنابەرکان دابین بکرێ .

هەندێ جار نەتەوە یەکگرتوەکان توانای جولاندی هێزی نیە بۆ ڕیگری لە تاوانی کۆمەڵکوژی، لەم کاتەدا دەوڵەتە زل هێزەکان هاوپەیمانی دروست دەکەن بۆ ڕیگری و وەستاندنی کۆمەلکوژیەکە،دروست کردنی هاوپەیمانی و جوڵاندنی هێز ئەرک و قورساییەکی زۆر دەکەوێتە سەر دەوڵەتانی بەشدار.

نمونە لەسەر کۆمەلکوژی و لەناوبردنی کورد  لەلایەن ڕژێمی بەعسی عیراقەوە، لە تاوانی جینۆسایدی بارزانیەکان، فەیلیەکان، ئەنفال دا بەروونی دەرئەکەوێت کە  تیمی تایبەتی کوشتن  پێک هێنراوە بۆ لە ناوبردنیان، تیمەکان پێک هاتبوون  لە( ماشێنی گەورە بۆ گواستنەوەی قوربانیەکان لەگەڵ تیمی چاودێری، شۆفڵ و گرێ دەر  تا لە بیابانەکان چاڵی قوڵ هەڵکەنن و دواتر قوربانیەکان  لە لێواری چاڵەکاندا گولە باران دەکران لە لاین تیمەکانی مەرگەوە و ئینجا خۆڵیان بەسەردا دەکردن ، یان هەر بەزیندویی لە نێوچاڵەکاندا  بە خۆڵ دائە پۆشران تاکو بەزیندویی گیان لەدس بدەن ( زیندە بەچاڵ کردن ).

هەروەها  تاوانی ڕوخاندن و تێکدانی  شووێنە ئاینی و ڕۆشنبیری و مێژوویەکان لەلایەن داعشەوە  نمونەیەکی ترە، هەروەک چۆن نەتەوەیەکگرتوەکان ئەم کردەوەی داحشیان بەجینۆساید ناساند.

دەیەم / نکۆڵی کردن   (الانکار) Denial :

کۆتا قۆناغی جینۆسایدە ، تاوانباران هەوڵ ئەدەن تاوانەکانیان بشارنەوە و لەبەر چاو وونی بکەن  و پەردەپۆشی کەن، ئەویش بە شاردنەوە تەرمی قوربانیەکان لەژێر خاکدا بەشیوەی گۆڕی بەکۆمەل، یان سوتاندن ی لاشەکەنیان، خستنە دەریاوە، دروست کردنی  بینای گەورە  لەسەر شووێنی گۆڕەکان، هەڕەشەو تۆقاندنی شاهید حاڵەکان.

تاوانباران وا دەزانن  بۆ هەتا هەتایە لەسەر کورسی دەسەلات دەمێننەوە ،بۆ ساتێکیش بە خەیاڵیاندا نایەت کە ڕۆژێک هەموو تاوانەکانیان کەشف دەبێت  ولەسەر کورسی دەسەلات دێنە خوارەوە و داادگای گەل سزایان ئەدات،بۆیە تا  لە دەسەلات بمێنن  بە هەمو شێوازیک  نکۆڵی دەکەن لە تاوانەکانیان، تاوانەکە دەخەنە  مل قوربانیەکان، بەلام دوای کەوتنیان هەڵدێن  و پەنا دەبەنە بەر وڵاتێک و وەک پەنابەر  پارێزراو دەبن !!!

مەگەر لەکاتێکدا دادگایەکی تایبەت بەو تاوانە دابمەزرێ ئینجا راکێشی دادگایی کردن بکرێن و سزا بدرێن، نمونەی ئەو دادگا تایبەتانەی دامەزران بۆ دادگایی کردنی تاوانبارانی جینۆساید  ئەمانە بوون ( دادگای یوگوسلاڤیا، ڕواندا، سیرالیۆن، دادگای نیودەوڵەتی بۆ دادگایی کردنی خەمیرە سورەکانی کەمبۆدیا، دادگای تاوانکاری نێودەولەتی)، هەرچەند تائیستاش کەسوکاری قوربانیان و ڕای گشتی جیهانی رازی نین لە کاری ئەم دادگایەنە جونکە وەک پێوست نەیان توانیە تاوانباران سزا بدەن، دەکرێ بگوترێ  ئیرادەی سیاسی لەپشت ئەم کەم تواناییەی دادگاکانەوەیە، بۆیە یەکخستنی هێزو  ئیرادەی سیاسی  دەبێتە هاوکار بۆ پەلکێشی تاوانباران بۆ بەردەم دادگا.

نمونەی نکۆڵی کردن لە جینۆسایدی کورد لەلایەن ڕژێمەوە، دەرکەوتنی گۆڕە بەکۆمەڵەکان بوو لە پارێزگای سەماوە لە باشوری عیراق لە گوندی بەصیە،  وگۆڕی بەکۆمەڵی حەضر لە پارێزگای موسڵ، گۆڕە بەکۆمەلەکانی  ناوچەی حەمرین...هتد

گۆڕە بەکۆمەڵەکانی ئێزدیەکان لەلایەن داعشەوە ،کەتائیستا زیاترلە 21 گۆڕ هەڵدراونەتەوە ، پیشاندەری ئەوراستیەن کە تاوانکاران هەمیشە خواستویانە تاوانەکانیان بشارنەوە و نکۆڵی لێ بکەن.

تێبینی: قۆناغەکانی جینۆساید پێشتر هەشت خاڵ بوە بەلام لە ساڵی 1996 دا لەکاتی پێشکەش کردنی باسێکدا لەلایەن گریگۆری  ستانن سەرۆکی ڕێکخراوی جینۆساید وۆتچ وە لە وەزارەتی دەروەی ئەمریکا ، دوخاڵی تری بۆ زیاد کرا.

د.ناجح گوڵپی 10/4/2016  

n.gulpy@gmail.com