یاساو زوانی جە عیراق و کوردسان

                         یاساو زوانی جە عیراق و کوردسان

بە بؤنەو ڕؤ جەهانی زوانی ئەذایی  21/2/2017 ،ئێمەی هەورامی  چی ڕؤنە  داوکارینمې بە پاو ئا یاسایا  هەکە جەعیراقی فیدرالەنە و هەرېمو کوردسانینە بەرشیېنې،  ددان نریؤ زوانی هەورامیرە پېسە زوانێ  ناوچەیی جە کوردەسانەنە، هەڵبەت بە پاو دەسورو عیراقی پالو زوانی عەرەبینە  زوانی کوردیچ (سؤرانی) بیەن بەزوانێ فەرمی، وەلێ سەرنجە مدەیمی و داخەما مەشؤ هەتا ئیسا  یەک پەرلەمانتارما نەدی جە پەرلەمانو عیراقینە  بە کوردی قسې کەرؤ،بەپاو یاساکې مەشؤ زوانی کوردی جە عیراقەنە بەکار بێ هامشان و زوانی عەرەبی جە گرد ویەرەکانە (بوارەکانە )،هەتا ئیسا یەک بەڵگەنامە و پەرلەمان و عیراقی بەزوانی کودی نەنویسیان، ئینە یانی وێما پاشېلو دەسورەکەیما کەرد  ،بەلام بە عەکسؤ جە پەرلەمانو کوردەسانیە هەرچی یاسێ بەرمشا بەزوانی عەرەبین و دماتەر کەراش بەسؤرانی، ئېدیچ هەم پاشېل و دەسورو یاساوزوانین، مەشؤ پەرلەمانو کوردەسانی بە زوانی کوردی سؤرانی یاسا بەرکەرؤ  و بؤنە بە مەرجەعی ئەسڵی ،ئینجا فاڕیؤ سەرو زوانەکا تەری،"بەپاو یاساو زوانی کە جەپەرلەمان وکوردسانی بەرشیېنە" .

یاساو زوانی جە پەرلەمان وعیراقی فیدراڵینە꞉

یاساو زوان و عیراقی فیدرڵی پی جۆرە ئەشناسای (تەعریف) کەرۆ پەی "زوانی ڕەسمی" و" زوانی رەسمی ناوچەیی ".

زوانی رەسمی عیراقی عەرەبی وکوردین ، گرد کاروبارو دەولەتی پی دووە زوانەیە بریۆ ڕاوە، گفتوگۆ، نویستەی سەرو زەڕی،پول، بەڵگەنامەکی،کارو بار و بەری و دلێ وەلاتی..هتد .

وەلێ زوانی ڕەسمی ناوچەیی "محەلی"  تەنیا  چا ناوچانە "یەکەی ئیداریانە " بەکار مێ هەکە فرەو دانیشتوانی قسیش پەنە کەرا.

 ئەگەر سەرنجەو یاساکی دەیمی  ، جە پەرلەمانو عیراقینە ڕؤ 8/1/2014 بەرشیېنە و چی یاسانە  زوانی کوردی عەرەبی بە زوانی رەسمی دەولەتی نریێنێرە.

مادەو حەوتینە  ماچؤ " کریؤ مەدرسە بە زوانی عەرەبی، کوردی،تورکمانی،ئاسوری،ئەرمەنی، مەندائی" کریؤوە بە پاو ئەوەجە و پەرووەردەی،جە گردو عیراقینە بە کوردسانیچؤ.

مادەو نؤی ماچؤ( زوانی تورکمانی و سریانی زوانی ڕەسمی "محەلی "  کارگێڕین چا ناوچانە کە ڕیژەو دانیشتوانیشا فرەتەرینا .

مادەو  دەی ماچؤ" هەرێم یان پارێزگا دەسەڵاتش هەن هەر زوانێ تەری ناوچەیی کەرؤ بە زوانی ڕەسمی ناوچەکەی ،دماو ئانەی زاناش هەکە فرەتەرین دانیشتوان قسیش پەنە کەرا"  بەڕاپەرسی یان هەربەڵگێوە وەرودەسینە بؤ.

مادەو یانزەو یاساو زوانەکا ماچؤ " لیژنێوە  باڵا جە شارەزایا زوانەکا نریؤرە پەی جابەجا کەردەی ،سەر بە ئەنجومەن و وەزیرانی بؤنە" چەنی نمایندە  پەرلەمانو عیراقی و هەریمو کوردسانی  و سریانی وتورکمانی و مەندائی،،هەرپاسە لیژنەکە دەسەڵاتش دریان پەنە  نمایندەو زوانەکا تەریچ  زیاد کەرؤ .

مادەو چواردەی ماچؤ" هەر هام وەڵاتیێ عیراقی ،ئەجنەبی، ماف وێشا  زاڕؤلەکاش بەزوانی ئەدایی فێرکەرؤ "

مادەو پانزەی ماچؤ "هەر پێکهاتێ عیراقی راش پەنە دریؤ پەی دروسس کەردەی ، کؤلیژی ،پەیمانگای،ناوەندی ڕؤشنویری،کؤمەڵگای زانستی، پەی خزمەت و گەشەو زوانەکەیش و کەلتورەکەیش جە گرد بوارەکانە.

کؤڕو زانیاری عیراقی و ئەکادیمیا ی کوردی مەرجعې رەسمینێ پەی پەرسو جواب و نیارەی زاراوەکا، چی یاسێنە باس جە غرامەیچ کریان هەرکەسێ مخالەفە کەرؤ، ئی یاسێ سەرو مادەو چوار دەستورو عیراقی مجیێنەرە،چون عیراقی فدراڵ چننەها زوانی جیاوازی و پێکهاتی جیاوازیش هەنې، پێوستش بە پتەو کەردەی گیانو برایەتی هەن .

ئامانج جە بەرکەردەو ئی یاسێ ꞉

1.   زامن کەردەی دەستورو عېراقی و چەسپنایش و چالاک کەردەی زوانە فەرمیەکا دەوڵەت و عیراقی فیدراڵی.

2.   وەڵاکەردیؤ هؤشیاری زوانی بەینو گرد پێکاهاتەکا عېراقینە، هەتا  ئاشتیو تەبایی و ئینسان دؤسی و نیشتمان پەروەری  قوڵ بؤوە دلېشانە.

3.      چەسپنای ڕؤح وشانازی کەردەی بە زوانی ئەدایی

4.       دڵنیا بیەی پانەی کە زوانی کوردی و عەرەبی بە یەکسانی بەکار مەیا جە وەلاتەنە(ئای کە پاسە نیا )

5.   پاڵپشت کەردەی هەردوی زوانە رەسمیەکا "عەرەبی و کوردی" زوانەکاتەریچ ، سریانی وئەرمەنی تورکمانی و مەندائی

ویەردە (مێژوو) زوانی کوردی جە یاساکا دەولەتو عیراقینە:

یەکەمجار دەسورو عیراقی(قانونی بنەڕەتی)  نریارە ساڵەو 1925 ،هیچ یاگێنە  باسو زوانی کوردیش نەکەردەن، هەتا ساڵە و1943 دووی جار ی دەسوەر تەعدیل کریاوە  و بێ ئانەی ئیشارە بدۆ بەزوانی کوردی ، وەلێ ساڵەو 1931 یاساو زوانە محەلیەکا  بەرشیە جەعیراقەنە ،ئاماژەش کەردەن بە زوانی کوردی پێسە زوانێ ناوچەیی دیاری کریا.

جەدەسوری کاتی ساڵەو 1958 ،مادەو یەری باسو کوردی و زوانەکەیش کریان ،وەلێ لەیەکۆدای فرە ورگیرۆ،چون مادەو یەری ماچۆ کوردو عەرەب شەریکێنێ چی نیشتمانەنە، ئینجا مادەی دماتەرەنە ماچۆ عیراق بەشین جە نەتەوەو عەرەبی، یانی بەهیچ کلۆجی ئامژە نەکریان پەی زوانی کوردی رەسمی بۆ جەعیراقەنە.

جە دەسورو ساڵە و1964 ماچۆ ئاین و ئیسلامی ئاین و رەسمی عیراقین و زوانی رەسمیچ عەرەبین،پی جۆرە  هەمدیسان باسێ جە زوانی کوردی نەکریان، تەنیا جە مادەو 19 نۆزدەینە  ماچۆ " مافە نەتەوەیەکی کوردی چوار چیوە و  گەلوعیراقی و  یەکێتی وبرایەتی نیشتمانینە ددانشا نریۆ پۆرە" هەرپاسە جە دەسوری کاتی ساڵەو 1968 ی هەر زوانی رەسمی  عەرەبین،  جە دەسوری کاتی ساڵەو 1970 هەتا وڕای ڕژێمو بەعسی ، هەمان دەقو دەسورە وەڵێنەکەین ، وەلی باس جە زوانی کوردی کەرۆ جە ناوچەو حوکمی زاتینە .

یاساو زوانی جە پەرلەمانو کوردەسانی:

یاساو زوانەکا جەپەرلەمانو کوردەسانینە بە قانونی ژمارە 6 سالەو 2014 بەرشیېنە،  مادەو دووې  ماچؤ زوانی کوردی وعەرەبی زوانی رەسمین، مادەو  یەرې ماچؤ  سەربارو ئانەی قسەکەری بەزوانەکا تەری پیسە (تورکمانی،سریانی،ئەرمەنی) کەمتەرینی،بەلام ئادیچی بە زوانی رەسمی محەلی حساب کریا، زوانی سریانیو تورکمانی،ئەرمەنی،زوانی رەسمی ناوچەین ئەچا یاگانە فرەتەرین دانیشتوانینی و گرد مافێشا هەن.

مادەو "4،5،6 "  ماچؤ گرد ئیجرائاتی ،نویستەی بەزوانی کوردین، هەریاگێنە پیوست کەرؤ متاوی زوانەکاتەری بەکار باری،فرەو مادەکا تەری هەر سەرو گەشەدایو نویستەی بەزوانی کوردین سەرو یاگە فەرمیەکاوە ئەوەلجار بەزوانی کوردی بنوسیا ئیناج زوانەکاتەری،پیسە عەرەبی وئینگلیزی،،هتد،  ئانە گرناگ پەی من  مادەو "20،21 " هەکە ماچؤ زوان و راگەیاندنی "پەخش و وەلاکەردەیؤ" زوانی کوردین،وە پێکاهاتەکې تەرې و هەریمی مافو وېشانە بە زوانو وېشا پەخش و وەلا کەردەیشاوە بؤنە.

مادەو " 22،23 " ماچؤ ئەگەر پێکهاتتێ قەومی ناحیێنە یان ناوچێنە فرەتەرین دانیشتوانی با،کریۆ پاڵو زوانی کوردینە زوانەکەو وێچشا بەکار بارا جەگرد بوارەکانە ".

مادەو "24" باسو سزادای مخالفا کەرؤ،مادەو "25" باسو جابەجا کەردەی ئی قانونیە کەرؤ جەلایەنو ئەنجومەنی وەزیرانی و ئەکدیمیای کوردیؤ.

کولەکې تەڕەنە باسو هەورامی و سؤرانی و بادینی نەکریان،هەر ماچؤ زوانی کوردی، بەلام سؤرانی و بادینی  وېشا سەلەمنان و هەرمانەو وێشا کەرا.

کەرکوک نمونێ زەریفش وستەن روە پەی گردو زوانەکا بەکار مەیا جە هەرمانو کارە ئیدارینە(عەربی،کوردی،تورکمانی،سریانی )

جە 21/4/2015  یاساو پاریزنای مافو پێکهاتەکا کوردسانی بەرشیە، باسو گرد پێکاهەتاکا کریان و گرد مافیشا پەنە  دریان،(تورکمان،سریانی،کلدان،مەندائی،یەزیدی،شەبەک ،کاکەیی).

مادەو هەشتەمی ماچؤ حکومەت پابەندا بە فێرکەردەی زوانی ئەدایی پەی ئا پێکهاتا،ڕؤشنویر کەردەیشا ، ڕاوەبەردەی کەناڵ و پەخش و وەلا کەردەیؤ پەیشا،ئاواکەردەی زانکؤ بەزوانو وێشا،ئەکادیمیای زوانەوانی پەی پارێزنای زوانەکەیشا.

چێنە پرسیارێ وێش قوت کەرؤە "ئایا زوانی کوردی بریتیا جە سؤرانی و بادینی" وەختەکارێنە پەرلەمانو عیراقی سؤرانیش بەزوانی کوردی نیانەرە، وەلی ئەگەر سەرنجە دەیمې ،هەریمو کوردەسانی سەروەنەشیویای یان سەرگەردانی بە زوانیؤ دیارا، نیمەش بە کرمانجی هەرمانو کارو وېشاو پەروەردە و وانای کەرا،نیمەی تەریچ بە سؤرانی، جە بوارو میدیاو پەخش وەلاکەردیچنە  هەر پاسەن،ئەگەر سەرنجەو تەلەفزیؤنەکا دەیمی هەرپاسە تێکەڵو پێکەڵ کەرا.

یانی زوان جە هەریم و کوردسانی بەفەرمی بیەن بە دووې زوانی "کرمانجی و سؤرانی" بە پەیلواو وێم کاریگەری نفوزی حزبی پاسەش کەردەن کە هەریم بؤ بە دوې زوانی ، ئیتر زوانەکی تەرې فەرامؤش کریێنې پېسە (هەورامی، زەنگنە،شەبەک،باجەلان ،جمور،  کاکەیی) کەئی پېکاهاتې بە هەورامی قسې کەرا،  لوڕی یان کوردی وارین، بە هیچکلؤجی نامیشا نامێنە جە یاساو زوانەکا هەرېمینە،پا حسابە بؤ ئەشؤ ئێمەی هەورامیچ نەگێڵمێوە پەی هیچ یاسێوە،،پێسە بادینانی زوانەکەیما جە هەورامان بەرجەستە کەرمې.

سالەو 2014 جە کؤبونەوێ فراوانەنە  ئەنجومەنی وەزیران چنی ئەکدیمایا ی زوانی کوردی و پەلیانەو کوردئایت گروپی و چاوگ ی ئەرنیشتێشا کەرد،تا نویستەی بە تەختەکرېڵ و (یونی کؤد) ی بؤنە، یونی کؤد تەختەکرېڵی جەهانین گردو زوانەکا سەرزەمینی پەنەش منویسا،واتشا با کوردیچ تێکەڵ بە  جیهانی بؤنە، ئیتر چاوەختؤن بڕیار بەرشی هەکە  گردو فەرمانگە،زانکؤ،جاپخانە ،کتېب،ئینترنێت پی تەختەکرېڵیە بنویسا، وەلێ داخەم مەشؤ  ئی بڕیارە  یەک بموس نەلان وەرؤ، سەروەنە شیویای دیارا پؤ نویستەکاوە ،فرەتەرینشا بە تەختەکرېڵی (عەلی ) عەرەبی منویسا، ئینەیچ بیەن بە  نونگەو  ورگېڵنای گوگڵەنە پەکەشگنؤ پەی زوانی کوردی سؤرانی، وەلێ پەی زوانی کوردی کرمانجی بە ئاسانی لوان راوە ئیسا هەرمانە کەرؤ،چون بەتەختە کرېڵی یونی کؤد منویسا.

جە ئەنجامەنە پەیما بەر گنؤ کە دەسەلاتی کوردی هەتا ئارؤ هیچ بەرنامێش نەبیەن پەی پاریزنای زوانی کوردی بە گردو زاروەکاوە یان شیوە زوانەکاشاوە، پەوکای ئێمەی دڵسؤزو زوانەکەیما  ئەرکو سەرو شانەیما بێ دەنگې نەبیمې  چی بارۆ،سەرەمڕە تەقەلا دەیمی پەی پاریزنای زوان و کەلتورە جیاوازەکا  کوردەسانی ،لوای پؤرە پەی یاساو زوانەکا کریؤ ،هەورامی ولوڕی شەبەک و کاکەیی نامیشا چەسپیو قانونەکەنە،تا گردشا  شادې با پا مافیشا، هەکە مافێ گەردونیا کەس نمەتاوؤ زەوتش کەرؤ.

                  د.ناجح گوڵپی 20/2/2017