ڕؤ جەهانی زوانی ئەذایی International Mother Language Day

ڕؤ جەهانی زوانی ئەذایی ( International Mother Language Day ) ڕۆژی جیهانی زمانی دایک :

اليوم العالمى للغة الام (روز جهانی زبان مادری)

زوان پایێوەن جە پایە گرنگەکا پەی ئەشناسای تاک ی ،فیسپەگای،میلەتی،نەتەوەی، بە ئەشناسای  زوانی تاومې نەتەوەکا جە یؤی جیاکەرمێ .

زوان ئامڕازێوەن پەی :

1.       ئاشتەوایی و پېوەرە ژیوای.

2.       نونگەو  وەڵکەوتەیی و گەشە کەردەیی  و دروس کەردەیی شارستانیەتین.

3.       ئەنە یاوای  ئەو ڕوداوەکا جەھانی و  بەستەیشاوە  بە ناوچەکا  تەریوە.

4.      - گېڵنایۆ ویەردەی (مێژوو)  و ئیسای  و ئېستەیۆ پەی لوای و  ویرکەردەیۆ پەی دماڕؤی.

5.       پەیوەندی و ھامؤشؤ و تېکەلاوی کەردەی ھەنترینی، ئینەیچ بۆبایس و جمە و فارای و وەڵکەوتەی ،کەواتە فرە زوانی  یانی بیەی بوارێ فراوانتەر پەی زوانەکا تا بە ئازادی  کارو چالاکی وېشا کەرا.

یؤنسکؤ و زوانی ئەدایی꞉

چی بارۆ  یونسکۆ ( کؤنگرە و گشتی نەتەوە یؤگرتەکا پەی پەروەردەی و زانستی وڕؤشنویری ) داوا کەرؤ ئەو گردو دەوڵەتا جەھانی و ئەرەمەرزیاکا  نەتەوە یؤگرتەکا،ڕیکوزیاکا فیسپەگای مەدەنی و دەزگا  زانستیەکا و خەیر وازەکا و گرد لایەنێ پېوەند داری کە  چالاکی  و ھەوڵوتەقەلا  زیاد کەرا پەی بەھادار کەردەی و پاڵپشتی و زامن کەردەی  پارېزنای زوانەکا، بەتایبەت  ئا زوانې کە ھەڕەشې  فەوتیایشا ئینا سەرۆ.

گر ساڵێ یونسکؤ ئاهەنگی تایبەت ساز مذؤ پی بۏنۆ.ئیساڵێج 2017  بارەگا و یونسکؤی ئاهەنگێ تایبەتە بەرؤ راوە.

ساڵەو 19/2/2009   یونسکۆ ئەتڵەسێش  وەڵا کەردەنۆ دەربارەو زوانەکا هەکە ئینێ جە حاڵ و فؤتیایینە ماچۆ: زیاتەر جە  شش ھەزار زوانې ھەنې و ئیسا خەریکا  نیمەشا دلێنە بشا هەتا کؤتایی ئی قەڕنیە، پی جؤرە پؤلینشا کەرؤ" 2500 زوانې ئینێ وەرو دەمو فەؤتیاینە،بە چن ئاستێوە دیاریشا کەرؤ꞉

یوەم ꞉ زوانە فشؤڵەکی  ژمارەشا  607 زوانینی

دووەم꞉ زوانەکې هەکە ئینێ چێرو تەرسېنە  ژمارەشا 632 

یەرەم ꞉ زوانەکې تەرسەی فرەتەرشا ئینا سەرؤ  ژمارەشا 502

چوارەم ꞉ زوانەکې هەکە گیانمدا،گیان کەنشت کەرا ژمارەشا 573

زوانە مەردەکی꞉ ژمارەشا زیاتەر جە 200 زوانا فؤتیێنی جە سالەو 1950 یوە

چی ئەتەڵەسو زوانانە  ( هەورامی و زازاکی ) باس کریان هەکە خەتەرو فؤتیاشا ئینا سەرؤ،

هەرپاسە بە پاو راپۆرتەکا یونسکۆی هەکە جە ئەتڵەس و زوانە نزیک ئەو فؤتیاکاوە هؤرگیریان ،بەفارسی  قەلەم و هەورامانی وەلا کەردەنؤ ،ماچۆ ئیراننە 24 زوانی ئینێ حاڵ و فۆتیاینە، تائیسا دووې زوانیشا بە تەمامی مەردینی و کەس قسیشا پنە مەکەرؤ، یەرې زوانیشا تەنیا پیرەکې قسیش پەنەکەرا،گەنجو زارؤلە مەزاناش ،ژمارەو ئا کەسا هەکە قسێشا پەنەکەرا (60-200 ) کەسېنې، ئی پەنج زوانە ئینی سەرنیشت و وەرپر و ئیرانیوە ،هەرپاسە دلێڕاسەو ئیرانینە دووې  زوانی تەر بەتەمامی ئینێ خەتەرو فؤتیایینە چون تەنیا پیرەکې قسیش پەنە کەرا و زاڕؤلەکیشا فیرې نەبینی، جەدرێژەو راپؤرتەکەینە ماچؤ 14 زوانی تەر ئینێ مەترسی دلێنە شییەنە، یؤ جانیشا هەورامین، هەکە ماچؤ 23000 هەزار کەسێ قسیش پەنە کەرا و زاڕؤڵەکیشا یانەنە  پیسە زوانی ئەدایی فیریش نمەبا ( من گومانم هەن چی راپؤرتیە بەتیبەت سەرو هەورامانەکەیما د.گولپی ) ، هەرپاسە باسو زوانی دؤڕی زەردەشتی و پشا کردی هەکە یاگیشا لای واری ئیرانیوە دیاری کریان، یەرې زوانې تەریچ ماچؤ زیانی فرەشا ئؤ کەوتەن"  ترکی خؤراسانیؽ ، جە دمایی راپؤرتەکەینە بەفارسی نویسیان (همە زبان ها بە یک اندازە حق زندگی دارند )  یانی گرد زوانەکې پېسەو یؤی مافو ژیانیشا هەن..!!!!!!

All languages are equally entitled to life) ) يحق لجميع اللغات على قدم المساواة فى الحياة...

ئی دروشمە  هن و یؤنیسکؤین،،وەلی زوانە دؤلەمەند و سەردەسەکی گؤششا نیا چی قسېوە.

ئی فۆتیایە کارەساتێ  ئانزانین کە قەرەبوو نمەکریۆوە  ،٣٠سالێ دماین فرەتەرو  زوانەکا فۆتیێنې  بەنونگەی جیاوز  پېسە:

یوەم / وەختێنە زوانەکەت  سەر بە کؤمەڵێ گولانەی بی و چەنی  چننەها زوانا تەری تێکەڵاو بی , ئیتر ئانە بۆ  بایسو قسە کەردەی بە زوانەکا تەری کە جە  زوانەکەو تؤ فرە تەرێنێ( کەمینە و فرەینە)، نمونە  ژەن و ژەن وازی و تێکەڵاوی کؤمەڵایەتی.

 دووەم / وەختێنە تېکەڵاوی چنی زوانێ تەری کەری هەکە ئا زوانە خاوەن  پایەی ڕؤشنویریو فەرھەنگی و ئابوری  بەرزتەری بؤ،ئیتر گەورەکې  وەرو ئانەی پلەو پایەی ئابوری و کۆمەلایەتیشا جەدەس نەدا،  فشار وزا سەرو زاڕؤڵەکاشا کە پا زوانە  دؤڵەمەندەیە وانا و زوانی ئەذایی وېشا وزا لاوە.

 یەرەم / سیاسەت و دەوڵەتداری نەتەوە سەردەس و داگیرکەرەکا  پاسەش واستەن کە گر وەختێ  زوانو وېشا سەپنا ملو  کەمە نەتەوە و بن دەسەکارە ، جە ڕاوەبەردەی  کارو باری دەوڵەتیەنە پەروەردە و فێرکەردەینە،ئیتر پی جؤرە زوانی ئەذایی  کاڵ بؤوە.

ڕېکوزیاو یۆنیسکۆی جە ئەرەنیشتە و ڕۆ 17/11/1999 ینە بڕیارو  ڕۆ جەھانی زوان و ئەذاییش دا ، وە جە ساڵە و ٢٠٠٨  ینە بە فەرمی  نەتەوە یۆگرتەکا پشتیوانی ئی بڕیارێشە کەردەو نامیش نیا سالەو زوانەکا ،بە مەبەستو  پەشتگیری کەردەی  فرە زوانی و فرە کەلتوری،چون زوانەکې  پایگێوە گرنگشا ھەن  جە بەرنامەکا  یۆنسکۆینە ،فرەزوانی یانی ھۆشیاری زیاتەر  سەرو زوانە جؤراوجؤرەکا،  ئەو یۆترینی  یاواینە  و فاڕو جمەو کەلتورە جیاوزەکا.

پۆکەی یؤنسکۆ خاستەرین ڕا چارەش نیارە پەی  پەشتگیریی و گەشە دای بە زوانەکا، ئادیچ  دیاری کەردەی  ڕۆ جەھانی زوانی ئەذایی بې ،ھەتا گردو زوانەکا چی ڕؤنە بتاوا  زەماونەو یادگیری و چالاکی  ھەمە جۆر پەی زوانەکەیشا  ساز  بذا .

ڕؤ زوانی ئەدایی چنی پەیذابی؟

پەی  ڕېز نیای ئۆ قوربانیەکا خەڵک و بەنگلادیشی پەی زوانەکیشا  هەکە ڕؤ ٢١/٢/١٩٥٢  داشا ،قەرار دریا  کە گرد ساڵێ  ڕؤ ٢١/٢  کریؤ بە ڕوێ جەھانی  ساڵیادو زوانی  ئەذایی  جە سەرتاسەرو جەهانینە

دماو ئازادی و سەربەوې بیەیئ  ھیندستانی چیردەسو ئینگلیزینە( 15/8/1947 )،هامکات ڕوې وەڵتەر 14/8/1947  پاکستانیچ  سەربەوې و ئازادی وێش جاڕ دا ،پاکستان  دووې زوانێش چەنە بێنێ  پەی قسەکەردەی  ( زوانی ئۆردو  و زوانی بەنگالی)  بەلام زوانی ئۆردو زوانی رەسمی دەوڵەت و پاکستانی بې ،بەش و وەرکەوت و پاکستانی  بە زوانی بەنگالی  قسې کەرێنې (ئیسەو  بەنگلادیشی).

وانەرې کۆلیژو پزیشکی زانکؤ و دەکای پایتەختو بەنگالی  ڕؤ ٢١/٢/١٩٥٢ دەسشا کەرد مانگرتەی و وېنیشاندای ناڕەزایی  دژو ئانەی کە بەزوانی ئەدایی  وێشا نمەوانا  ، ئیتر پؤلیس  تەقەش کەرد  ئۆ وانەرەکا  بازێش کوشتې، ئینە بی بایسو ئانەی دەولەتو پاکستانی ددان بنیؤ زوانی بەنگالیرە  پېسەو زوانی دووەمی جە پاکستانەنە،  دماو ئازدی و جیا بیەیؤ بەنگلادیش جە ساڵەو 1971 ی ،داواش کەردە ئؤ نەتەوە یؤگرتەکا کە ئی ڕؤیە بنیؤرە بەڕؤ زوانی ئەدایی.

دماو ئازادی مؤنؤمینتێوە پەی یادەوەری شەهیدەکا زوانی نریانەرە وەردەم و کؤلیژو پزیشکی دەکا ینە  بەنامې (  مؤنؤمێنت و مەنار) ی ، ئەر سەرنجە دەیمی نەتەوەو  بەنگالی  ونیشا  بەخشا  تا  بەزوانی ئەدایی  وانا.

ڕؤ ١٦/٥/٢٠٠٧  نەتەوە یؤگرتەکێ بڕیارێشا دا هەکە گرد میللەتێ و نەتەوێ مەشؤ بە زوان و وێشا بەئازادی  قسې کەرا و بوانا و پارێزناش، و ساڵە و ٢٠٠٨  یش  نیارە  بە ساڵەو زوانەکا  جەھانی، تا نەتەوەکې سەرزەمینی  سود مەندې و بەھرە ورگێرا جە فرە زوانی و فرە کەلتوری وې گونجنای چنی یؤترینی.

ھەرپاسە  مەشؤ نەتەوە یؤگرتەکې و لایەنە پېوەند دارەکې ھەرمانو چالاکی چڕ و فرە  ساز بدا پەی ڕؤ زوانی ئەذایی ،هەکە ڕەنگدایۆ بۆ سەرو زوانەکا بەتایبەت  ئا زوانې هەکە ھەڕەشې فۆتیایشا ھەنەسەرؤ،تاکو بؤ بە پاڵپەشتێ قایم پەیشا.

ھیچ بەڵگێوە وەردەس نیا هەکە سەلەمنؤش وانای بە زوانی ئەذایی جە ولاتە  فرە نەتەوەکانە بؤ بایسوھەرەشا پەی ئەمنی قەومی.

جە ساڵەو ٢٠٠٠ یوە  زەماوننەو  زوانی ئەذایی  جە فرە و وەڵاتا دنیاینە  سازە کریؤ  رؤ ٢١/٢   ێنە ، زوان  بە قوەت تەرین ئامرازا پەی پارېزنای  کەلتوری و شارساتنیەتی، یاردی دەرا پەی  گەشە و ڕۆشنویری و کەلتوری ھەمە جؤرو  میللەتە جیاوازەکا سەرزەمینی، وەڵا بیەیۆ کەلتوری دلې  نەتەوەکانە  یانی ھۆشیاری زیاتەر  سەرو  گردو زوانەکا ،یانی پێدا بیەی گیان و تێکەڵاوی و ھامکاری و  لێبوردەیی.

نمونە سەرو فرە زوانی꞉  

مەنەیۆ زوانی و پارێزنیاش جە فۆتیای گنۆ سەرو بڕیارە و ئەنداما  ئا نەتەوەیە ، خەڵکەکەیش، ئەگەر وێشا گەرەکشا بۆ نمازا دلېنە بشؤ، ئەگەر گۆش نەدا دلېنە مشؤ.

شش  زوانې  سەرەکیې  جە نەتەوە یؤگرتەکانە قسێشا پەنە کریا و بەڵگە نامەکېشا پەنە منوسیا( ئینگلیزی،فەرەنسی،ڕوسی، ئیسپانی،چینی،عەرەبی ) کە جە ساڵە و ١٩٤٦ یوە  بڕیارش سەر دریان،

نەتەوەو کوردی و کوردستان دابەش کریان سەرو چوار پارچا  زیاتەریرە،ھەمیشە دەوڵتە داگیرکەرەکې ( تورک،عەرب،فارس) جە ھەوڵو تەقەلانە بیېنې هەتا زوانی  کوردی بەهەرجؤری بؤ تاوناوە و زوانەکەو وێشا سەردەس بؤ ، سەراوننو کوردسانی  دەولەت و تورکی ماوە و زیاتەر جە ھەشتا ساڵان نمازؤ کەس بەزوانی ئەذایی قسې کەرؤ ،گرتەیو زیندانی کەردەی  بؤ بەنسیبو ھەرکوردی کە بە زوانی ئەدایی وېش  واتو واچ کەرؤ،ئینە بە یاسێوە  زاڵمانې ملۆ ڕاوە،وەر کۆت و کوردسانی ، وەلاتو ئیرانی  زوانی فارسی سەردەسا و کەس پەیش نیا بە زوانی ئەدایی وېش  وانؤ،جە وەرپڕ(وەرنیشت) و کوردسانی ئەسلەن  چېوێ نەبیەن بەنامێ کوردیوە،تەنانەت  جە ھەویە و شناس نامەی بې بەشې کریێنې، چ جای قسە کەردەیو وانای، مەیمې لای واری کوردسانی(پانیشت) ،چېگە خەریکا ھومېدێ پەیدا بیەن پەی زیندە بیەوەی زوانی ئەدایی  ( کوردی).

وەلێ داخەم مەشؤ ھەڵای ھەرېمو کوردستانی  هەکە ماوەو  ویسوپەنج ساڵا زیاتەرا دەسەلاتێ  وې راوەبەرش ھەن،

  نەتاوانش بؤ ساحیبو  زوانی ستانداردی کوردی، ناوچە و سؤرانی ھەرمان و کار و پەروەردە  بە شیوەی سۆرانی بەرا ڕاوە،بادینانیچ  ھەرمان و کارو پەروەردەشا بە شېوەو  کرمانجین، یانی ئاسۆ دوې زوانې ستانداردی کوردی خەریکا بەرکەوتەن، ئەوێ تەرې کەنار وزیێنې.

چەنی ئانەی یاسوا زوانی جە عێراقی فیدرالەنە سالە 2014 بەرشیێنە و کؤمەلێ مادی بە سودێش چنەنێ کە را مدؤ بە گردو نەتەوە و ئاینزاکا عێراقی هەکە زوانەکەیشا پارێزنا ،وەلێ سالەو 2015 یاساو زوانەکا جە هەرێمو کوردسنای بەرشیە،زوانی رەسمی ( عەرەبی،کوردی،تورکمان،ئاسور،ئەرمەنی) ئی پەنج زوانەنی، ئیناجدماائانەیچ یاسیوە تەر بەرشیە پەی پاریزنای مافو کەمە نەتەوە ئەتنیک و ئاینزا جیاوازەکا، ئادیچی مافەکېشا بە پاو یاسای چەسپیێ ( ئاسوری،کلدانی،مەندائی،سریانی،تورکمان،یەزیدی ،کاکەیی،شەبەک ) .

وەلێ  هەڵایی یاسیوە نیەنە باس جەزوانی کوردی( گردو زوانەکا یان زارەکا)  کەرؤ، سەرگەردانیو سەروەنە شێویای  پؤ زوانی کوردیوە دیارا،چەولا بە بادینی قسێ ونویستەیو کارگێڕی کەرا،چیلا  بە سؤرانی، وەختەکارێ ھەرێمو کوردسانی چننەها زوانو زاروەی تەرش چەنەن و گرد فەرامۆشې کرێنې  ،پێسە زوانی ھەورامی کە  زوانێ رەسەن و کوردسانین ،زوانێ قەدیمی و کؤن، ماوێ دوورو درېژ نویستەی و پەروەردە بە زوانی ھەورامی بیەن کوردسانەنە.

  کتېبو شاعیرەکاما شاھیدا ( بابا تاھیر،مەولەوی،وەلی دێوانە، ھتد) و کتېبو زەردەشتی و گاتاکێش بە زوانی ھەورامی نوسیانۆ ھەرپاسە کتېب و  ئاین و یارسانی ( کەڵام –سەرنجام ) بەھەورامین .

 داخەم مەشۆ  ئارۆ جە سایەو دەسەلاتداری حکومەت و ھەرێمو کوردسانینە  خەریکا  زوانی ھەورامیو  زوانەکې تەرێج فەرامۆشې کریێنېو خەریکا دلېنە بشا، وەختەکارێنە حکومەت متاوؤ  سود ورگېڕؤ جە زوانو زاروەکا تەری پەی بونیاد نیا زوانی ستانداردی کوردی.

گرد زوانێ ساحب  سیفەتو تایبەتمەندی وێشا،کە  ویەردە(مێژو) و داب و نەریت و زانیاری لاو ئەندامەکشا وە  ھؤر گیریان،بە  دلېنە شیەی زوانەکا کۆمەلێ زانیارو  دابو نەریت دلېنە مشۆ ،وەروئانەی پېوستا کە زوانی ئەذایی فیرو زاڕؤلەکاما  کەرمې ،مەدرەسەنە بوانا،تا ماوەو شش ساڵا ھام شان چنی وانای زوانی ناوچەیی،جیھانی، فێربیەی زوانی ئەذایی  یانی وێ ئەشناسای  کێ بیەی؟ شناسنامە و ئاکەسینە.

ئەگەر کورد سەرو ئی بەزمیە بەردەوام بۆ ئانە نەک  دووې زوانې ستانداردې کوردی پەیدابؤنە "کرمانجی و سؤرانی،گێرە هەورامیچ پیسە زوانی ستانداردی مێنە دلی، چون ئیسا جیاوازیی فرە دروس بیەن بەینو ئی دوە دیالێکتانە،جەڕازوان و دابەش بیە نفوزەو دەسەلاتیووە، هەڵبەت نونگەی ئینەی چن جارێ باسام کەردەن کە دەسەلاتی  سیاسی و حوکمران بیەن بایسش،هەرگیز خەمو زوانینە نەبیەن، نمونەهەن سەرو ئی بابەتی ( تورک نەژادەکی ئیسا  بە جوار زوانی قسێ کەرا، تورکیای،ئازربایجان، تورکمان،ئؤزبەکی ).

وەلاتو ئەسیوبیای ویەردێوە دوورۆ زوانی ئەمحاری(ئەمهاری) کریابې بە زوانی رەسمی  وەڵاتی یانی بەزؤر بڕیابێ ملشارە، وەختەکارێنە  زیاتەر جە  حەفتا زوانې محەلیې هەنێ چا وەلاتەنە، چوار زوانێشا خەڵکی فرە قسېش پەنە کەرا، بەلام ساڵەو١٩٩٤ یوە دەوڵەت سایسەتو بەکار ئاردەی زوانیش فارا و بڕیارشدا  کە یانزە  زوانې تەر هەکە ناوچە و ھەرێمە  جیاجیاکانە ھەنێې کارشا پەنە کریؤ ،  ئیسا بە 12 زوانی قسې کریا ، پۆکەی لیژنەی ئامادەکاری تایبەتش درؤس کەرد پەی جا بەجا کەردەی بریارەکې، ئیتر چاوەختۆن  یانزە ھەرێمې  جیاوزېنە و دلې دەوڵەت و ئەسیوبیاینە  گرد ھەرێمې بە زوانو وێش ھەرمانو کارو پەروەردەو فێربیەی کەرا،شان بەشانو زوانی ئەمهاری ،ھیچ  گرفتێ نامان ڕاشا،  ئینەیچ سەلەمناش  کە فرە زوانی دەولەتێنە  نمەبؤ بایسو دابەش بیە ی بەڵکو بؤ بایسو یؤگرتەی و بەقوەتی،و ھیچ تەرسێش سەرو ئەمنی قەومی ئا وەڵاتیە نیەنە.

دماین ھەوال سەرو زوانی ئەذایی هەکە کەنالو  ئین ئار تی( NRT ) وەلا کەردۆ  ماچؤ  ئاخر قسەکەر  بە زوانی کلالامی جەئەمریکا  فەوتش کەرد،کە ژەنێوەبې  عەمرش ١٠٣ سالې بې ،ئی ژەنې جەباوانیشۆ فیرو زوانەکەیشا بیېبې، ئیسە خەڵکی تەریچ ھەن جە ھؤزو کلالامی  بەلام زوانەکەیشا نمەزانا،، بەنونگەو سیاسەت و ڕەگەزپەرستانەو ئامریکایەکا کە سەدەو ھەژدەیەمینە ئەمریکا  ئېزیاوە و ئاوا کریا ،ئیتر داگیرکەر  ڕا نەدې بە خەڵک و ڕەسەن و ئەمریکای بەزوانی ھەرێمی وێشا قسې کەرا،بەزؤر زوانی ئینگلیزیشا کەرد بە زوانی فەرمی وەلاتی، دماجار  ساڵە و١٩٩٠  ئەمریکا یاسا و پارێزنای زوانەکا پەسەند کریا  و زوانی کلالامیچ  یۆ بێ چا زوانا کە پشتیوانی کریا .

ئی ھەواڵە پەیما سەلەمنؤ کە قسەکەردەیی و نویستەی و وانای بەزوانی ئەذایی نونگەو مەنەیۆ زوانین و پاریزنۆش.

دما قسەم  چەنی موبارەکا بایی  گەرمو ڕو جەھانی زوانی ئەدایی، ھیودارەنا چی ڕوەنە  ھەورامی زوانەکې بتاومې یادێ خاس  جە زوانەکەیما کەرمێ و ھەرمان و چالاکی جؤراوجؤر ساز بدەیمی نازمې زوانەکەما فۆتیؤ و بە زیندەیی بازمېشۆ..

١٨/٢/٢٠١٤ د.ناجح گوڵپی

تازەم کەردەنۆ 16/2/2017

n.gulpy@gmail.com

سەرچەمەکې/

1.      http://www.un.org/ar/events/motherlanguageday/background.shtml

2.      http://www.amazighworld.org/arabic/studies/index_show.php?id=4018

3.      http://www.marefa.org/index.php/%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%85%D9%87%D8%B1%D9%8A%D8%A9

4.      http://www.un.org/arabic/news/story.asp?NewsID=10689#.WKXehDt97IU