چەم وستەی سەرو پانیشت و هەورامانی

چەم وستەی سەرو پانیشت و هەورامانی

ئینە  باسێ گشتتین سەرو پانیشت وهەورامانی، ئەگەر گەرکما بۆ سەنگو پیمانەو  پانیشت و هەورامانی کەرمێ  گێڵمێوە پەی وەڵێ و  دماو سالەو 1978 کە هەورامان بار کریا  و یاگێ وێشينە نەمەن:

وەڵێ بارکەردەی: هەورامان  ئا وەختە زیاتەر جە 25 دەگایا بێ،جە بوارو ئابوری و کۆمەڵایەتیوە  جا گیرو وێ بژێو بێ، مەحتاجو هیچ کەسی نەبێ ،مەگەر پەی چیوێ فرە کەمی،هەرپاسە تواناش بێ جۆرەها میوە بەرهەم بارۆ و کیانۆ پەی یاگە کا تەری، خەلک خەریک  و باخ داریو ئاژەڵداری و کشت وکیاری بێ، یانی ئابورێی  سەربەوێ شا بێ، سەرو موڵك و ماڵ و زەمین و وێشاوە بێنێ....

جەبوارو کەلتورو فەرهەنگینە  ئاوەختە هەورامان کەلتورێ تایبەت و وێش بێ و تێکەڵاو و هیچ کەلتورێ تەری نەبیەبێ،ئە گر بیەبۆیچ فرە کەم بیەن،چون هۆکارەکا پەیوەندی و تیکەلاوی فرە کەم بێ،ماشین و جادە کەم بێ،تەلەفۆنو  تەلەفزیۆن هەر نەبێ،تەنیا رادوێن بی ئادیچ ئانە کاریگەریش نەبیەن ،سالەو 1971 ی دماوە بەشو رادوێ کوردی بەغای بەرنامێ هەورامی  پێشکەش کەرێ پەی ماوەو یەک سەعاتی ڕۆوانە ،گۆرانێی و قسێ وەسێ و بەسەرهاتێ گێڵنێوە.

بەلام  دماو  ساڵەو 1978 کە  هەورامان  بار کریا پەی ئۆردوگا زۆرەملێ کا  حزبو بەعسی ،،ئیتر حاڵما تێک شی،  بەپاو پەیمان نامەی جەزائیری ساڵە و 1975  بەین و سەدام ی و شا ینە  بڕیارشا دا  سنورەکا کوردسانی ئیدیمو ئەودیم  بە قولایی 20 کم چۆڵ کەرا  تا  ڕا گێرا ئۆ دروس نەبیەیۆ شۆڕشی،هەکە دەگا نەمەن  یانی ژیانیچ نمەمەنۆ، پی قەرارە ڕێکێ کەوتێ ئی دوە داگیرکەرێ،دماو یەرێ ساڵا  سەدامی فاشیست  دەس کەرد بە جابەجاکەردەی  بەندەکا پەیمان نامە و جەزائیری،ئادیچ  چۆڵ کەردە ی گرد دەگاکا کوردسانی بی، بەڵام ئێران پا بەند نەبی بە بڕیارەکا پەیمان نامەو جەزائیریوە یەک دەگاش نەجوڵنا.

پایزو ساڵەو 1978 گردو دەگاکا  هەورامانی بار کریێ بەزۆر پەی ئۆردوگا کا نزیک و هەلەبجەی و خورماڵی وسیروانی، دلێ ئی ئۆردوگایا خەڵکی تەریچ بێ کە بار کریا  تەنیا هەورامی زوانەکێ نەبێنی،جەنی سۆرانیا تێکەڵێ کریایمی هنێ سنورەکا تەری  پێسە  مەنتەقەو پێنجوێنێ و  بنارو سورێنێ،نەورۆڵی و شەمێرانی،چن یاگێ تەریچ.

( ناحیە و بیارێ و  دەگاو تەوێلێ ) ئاوەختە بار نەکریێ ، دماو دەس پەنەکەردەو جەنگ و عراق و ئیرانی ساڵە و 1981ی بە نونگەو  تۆپ واران و بەرەو جەنگی  بە ناچاری چۆڵشا کەرد،ئیر خەڵکەکەش  جانیشت و هەلەبجەی یان سلێمانی بی.

بارکەردەی دەگاکا هەورامانی و وێران کەردەیشاو ،جیا ئاستەی زەمینو زاری و باخ و موڵکیشا و بەتاڵا ن ورتەی ئاژەڵ و گردو دەگاکا  زەرەرێ  فرە دریا ئۆ دەگا نشینەکا.

یەری سالێش نەبەرد هەمدیسان هەورامیەکێ  ئۆردوگا کانە  هۆر کنیێ و پژگیێ دلێ هەلەبجەی و سلێمانیرە، یانی هەورامانو هەورامیەکێ دماو بارکەردەی ساڵە 1978   گورزێ گەورەشا وەر کەوت،دماتەر دەس پەنەکەردەو جەنگ  و ئیرانو ئیراقی دوبارە گورزی تەر،ئینجا گەرم بیەی جەنگو هەردوی دەولەتەکا مەنتەقەکەنە  و کیمیا وارانو هەلەبجەی و هەم دیس  کۆچ و ڕەو خەڵکی ،،یانی هەورامان  ساڵە 1978 هەتا سالە و 1992  ژیوایش کۆڵێشۆ بیەن نەتاوانش هیچ کەرۆ  تەنیا خەم و وێ پارێزنی سەرەیش بیەن.

چی ماوەنە جە بارکەردەیۆ هەتا  راپەڕینو خەڵکو کوردسانی  و کەردەی بەرۆ  سەدام و دامو دەزگاکاش و  دەسەلاتی کوردی  1978-1992 ،هەورامان گەورە تەرین زەرەرش کەردەن جە بوارو  ئابوری کۆمەڵایەتی فەرهەنگی ،هەرچیێما بێ جە دەسما دا،زەمین و زار نەمەن،ئاژەڵداری و باخ داری بەرهەم نەمەن،کەلتور نەمەن .

دماو ئەرەمەرزیای حکومەت و کوردی جە پانیشتەنە،وردە وردە  خەڵکو دەگاکا هەورامانی گێڵیوە سەرو ماواو وێشا، بەلام  نیمەو دەگاکا گێڵێنێ و نیمەشا زیاتەر هەلای چۆڵێنی، کۆمەڵێ نونگێ هەنێ کە دەگاکا هەورامانی چێ نەگێڵێنێوە و بەچۆڵی مەنێنێوە:

1-      نەمەنەی خەڵکو پیرو قەدیمی دەگاکا هەورامانی و بێ ئاوەزی گەنجە گا و نەبیەی وەشەویسی پەی زێدو ماواکەیش

2-      کەم دەسی و نەداری خەلک و هەورامانی

3-       کۆمەک نەکەردەی جەلایەن دەسەلاتیوە پەی ئاوەدان کەردیۆ دەگاکا، یانی حکومەت بەرنامەش نەبیەن پەی ئاوەدانی ،هۆر ڕوشکنایۆ پەیمان نامە و جەزائیری و گێڵنایۆ گردو خەڵکی پەی یاگێ وێش

4-      جەنگو جڵەبەو دلێ لایەنە سیاسیەکا  یۆتە ربێ جە نونگەکا  کە کوردسان و بەتایبەت هەورامان ئاوەدان نەبۆوە،هەم خەساردای سەرمایێ فرە پەی جەنگو وی کوشتەی،و هەم  ئاخنای جەنگەکەی پەی سنو رو هەورامانی،ئانەی تەر ئاوەدانی هەورامانیشا دما وست ( جەنگو یەکێتیو بزوتنەوەی،ئینجا پارتی ویەکێتی،دماتەر جەنگ جوند ئیسلامی و یەکێتی...هتد)

5-      ووشکەساڵی و کەم وارانی جە ساڵە و1998 - 2015  پاسەش کەرد فرە هاناو باخ  و میوەدەیم و  هەورامانی وشکێ باو ساحیبەکێشا زیان مەندێ با و  ئیتر دەگانە نەنیشا

6-      سیاسەت ی سەقەت و نەبیەی بەرنامەی پەی  حوکم رانی  وئاوەدان کەردەیۆ کوردسانی ،هەورامان، دماو  وڕای سەدامی  حکومەتی کوردی زەڕ و سەرمایێێ فرەش پەی هۆرمجیا ،نەزاناش چنی بەکار ش بارۆ،حزبە کێ  پەی کۆیلەکەردەی خەڵکی هەرچی زەڕ بی کەردشا بە  موچەی مفت ،جەراو ئەرمەرزنای خۆڵکی،یانی خەڵک بی بە چەکدارو حزبەکا نەک حکومەتی،زەڕی مفت هۆرگێرێنی و بەتاڵ  وەرێنیش،هانەو خەڵکی نەدریا پەی کار کەردەی و وێ ژیونای،کشتوکیار وپیشەسازیشا  مرنا ،  تەنیا  ململانێ و کێ وەڵکی حزبایەتی دیار بی،وەڵات توش جەنگ و وێ کوشتەی بی،خەڵک یانە وێشينە  ئاوارەودەربەدەر بی  یانە کاول بی،( کورد ئەر زەرش فرە بی یا ژەنی مارۆ یا پیا کوشۆ) ئینە ڕوەش دا،،ئێمە وێما کوشتۆ.

7-      فاڕیای شێوەو ژیان و گوزەەرانی، خەڵکو ئەوساو هەورامانی بەکشتوکیارو هیتیاریو باخداری  وێش ژیونێ،بەلام ئیسا گردو گەنجەکاما بیێنێ خۆنەوارێ  مووچە وەرێ حکومەتی، نمەتاوا مووچە و هەرمانەکێشا  جیا بازا. 

فەرهەنگ و زوان:

فەرهەنگ و زوان و هەورامانی جە پانیشتەنە خەریکا فۆتیۆ ،بە نونگەو:

1-      ئاوەدان نەبیەیۆ هەورامانی

2-      خەمساردی خەلکو ڕۆشنویر و سیاسەت وان و هەورامانی پەی زوانەکەیش،ئاخەڵکەما کە لوان دلێ شارە گەورەکا  گۆش نمەدۆ بە پاریزنای زوان و فەرهەنگەکەیش، هەڵبەت فەرهەنگی تەر یاگیش گێرۆوە

3-      بە شێوازێ گشتی  بوار و زوانی  جە هەرێمو کوردسانیەنە توشوو سەرگەردانی بیەن ،هەتا ئیسە  یاسیوە نیەنە پەی زوانی،کەس نمەزانۆ زوانی فەرمی قسەکەردەیو ئیدارەیو نوستەی  ڕایاونەکا ( تەلەفزیۆن و ڕۆنامە  و  هتد) کامەنە، ئینەیچ پاسەش کەردەن کە زوان و کەلتورو هەورامانییچ  بێ ساحیب مەنۆوە

4-      حوکم داری نادیموکراتیو  سەقەت  هەڵبەت  مەبەستما حوکمداری حزبین جە هەرێمەنە پاسەش کەردەن  هەر  هەنگامێ بنیەی  ڕووە پاریزنای فەرهەنگ و  زوانی مەشۆ حزبێ پاڵپشتیت کەرۆ  یانی بی بە  بن دەسش و  بە دڵو ئادی ویر کەریوە   نەک سەر بەوێ

5-      بەحزبی کەردەی  گر دامو دەزگا  نەتەوەیی و نیشتمانیەکا ،یانی گردو کایەکا ژیانی بیەن بەحزبی،مەشۆ هەر هەنگامێ بنیەی  حزب ویر کەرۆوە تا بزانۆ زەرەو پەزەکاش نیا چەنە، نمونەو  تەلەفزیۆنو ژیوای کە بە زوانی هەورامی پەخش کەرێ  جە بێ هامکارینە  وزیانەرە.

6-      پانیشتو هەورامانی کۆمەڵی دەزگا و میدیاو رایاونای هەنێ پیسە رادوینی،بەرنامێ تەلەفزیۆنی  چن سەعاتی،جارو بار نوستەی بە زوانی هەورامی جە ماڵپەرەکانە....هتد بەلام ئینە پەراکەندەو  بێ کاریگەرا، مەشۆ گرد پیوەرە با یەک دەزگای فەرهەنگی گەورە  کە جا کەوتش بۆ سەرو مێژوو  و زوانو فەرهەنگو هەورامانی.

7-      داخەم مەشۆ  خەڵکیچ پێسە حزبەکاش سەرئامان و حزب مەژگش خراپنان ئەر هەرمانێ کەرۆ پەی فەرهەنگو زوانەکەیش مەشۆ بە پاو ڕانمایی حزبەکیش بۆ و  رازی بۆ،ئینا سەرمەگێڕۆ.

                 د.ناجح گوڵپی  15/12/2015