فوٙنیمو/یٛ/، موٙرفیمو -یٛ-

فوٙنیمو/یٛ/، موٙرفیمو -یٛ-

دەنگ یام فوٙنیمو /یٛ/ دەنگێوی بیٛگیری-ڤاوڵی دریٛژەن کە دلیٛو گڵویٛنە مەسازیوٙنە. گڕەنVoiced   لچیٛت پانیٛ مەکەریوە و دەمەو مەیوٙنە جبەر، زوان ژڵیٛوەش کەمەن تەختو دەمی مەبوٙنە. سیمایوە تایبەتەش دێنە بەزوانو هەورامی کاتو درکناینە. پسەو دەنگێوی فرەتەرین کایەو زوانینە بەکارمەیوٙنە. یوٙن ئەچا دەنگا کە برا زوانەکامانە نیەن، هامشانو دەنگەکاو (وٙ، وٛ، ڎ). ئێمە وەڵتەر زاناما کە نویسەکیٛو (ڎ، وٛ) فۆنیمیٛ نیەنیٛ و ئەلۆفۆنو (د، و) نیٛ، وەلێم دەنگو (یٛ) فوٙنیمەن چون مانا مەواڕوٙنە دلیٛو واتیٛنە. دەنگو (ێ) کە بیٛگیرەن-ڤاوڵی دریٛژەن، کاتو درکنانیە دەمت مەکەریوە، لچیٛت پانیٛ نمەباوە تا خایتێ خڕیٛشا مەکەریوە.

بەر کەوت کە شیٛوازو درکنای (یٛ) و (ێ) جیاوازەن، وەلێم هەردوی دنگیٛ ڤاوڵیٛ دریٛژیٛنیٛ، گڕیٛنیٛ.

کاتیٛو پسەو موٙرفیمی ئەرک مەوینوٙ زوانەنە، ڕۆڵی فرەش هەن جە واتسازینە، واتسازی گیٛڵاینە Inflectional Morphology . پەی نمانی.

یوە: موٙرفیمو-یٛ- یوٙن جە موٙرفیمە سەرەکیەکاو جەمی کە تایبەتەن بە نامیٛ، نامیٛ زوانو گوران-دایلەکتو هەورامانینە بە -یٛ- جەمە مەکریوٙنە.

کوڕ: کوڕیٛ، یانە: یانیٛ. چەم: چەمیٛ. سەرە: سەریٛ،

وەلێم کە ماچمیٛ: کوڕێ-کوڕێو موٙرفیمەکە، دەنگەکە مەفاڕیوٙ. (ێ، ێو) موٙرفیمونیشاندای تاکین.

چەنی ئانەیچ فرێوە جە ناما، کە بیچمو جەمی و تاکیچشا هەن هەم جەبارو ڕەگەزیوە میٛڵیٛنیٛ زوانو ئیٛمەنە بە موٙرفیمو یام دەنگو -یٛ- دمایشا ئامان، پسەو.

مریچڵیٛ، خەنیٛ، گوٙشەواریٛ، کناچیٛ، کولیٛریٛ، خەپلیٛ، پنیٛ، بنیٛ، پەسپەسەکڵیٛ، قوٙلانچیٛ، تەپاڵیٛ، مانیٛ، کەریٛ، لەتەریٛ.

هەرپاسە نامیٛچما هەنیٛ بە (ێ) جەمیٛ مەبانوە. کاتێو ئا نامیٛ بە نویسەو (ا) دمایشا ئامان، سەرنجە مدەیمیٛ کاتو جەمینە بە دویٛ جوٙریٛ جەمیٛ مەبانوە، پسەو.

زانا: زانێ، زانای (زانای پسەن ساختارو چەمەی، پەوکەی خاستەرەن زانێ بنویسمیٛ).

ماموٙسا: ماموٙسێ، ماموٙسای.

کەوا: کەوێ، کەوای.

پاڵا: پاڵێ، پاڵای. مانا: مانێ، مانای، جیا: جیێ: جیای.

ئی فاڕیای دەنگی-موٙرفیمو جەمیە ئانەی مەسەلەمنوٙ کە (یٛ) مرفیمێوی ویٛسەرەن جیان جە هەردوی موٙرفیمەکاو جەمی ئەچی نمونانە.

یانی زوانو ئیٛمەنە موٙرفیمو(ی) و موٙرفیمو (ێ) بەکار مەیانیٛ پەی جەمکەردەی نامیٛ، پسەو ئی نمونان.

هەنجیر: هەنجیری

هەنار: هەناری، پیاز: پیازی

زانا: زانا+ی: زانای

کەوا: کەوا+ی: کەوای

شوٙنیەرە دەیان واچیٛ هەنیٛ کە بەدەنگ-موٙرفیمو -ی- دمایشا ئامان زوانو ئیٛمەنە تەشکێوی جەم و تاکشا هەن، گردیچ میٛڵیٛنیٛ، پسەو.

شەلەمی، کەکی، ترەوی، وامی، مەکی، ژەنی، وەنی، تەوەنی، ژەرەژی، میزوکی، هەلچی...ئی جوٙرە نامیٛ ئەژماریێ و نەژماریشا هەنیٛ و نمەلمیٛنە دریٛژەشا.

شوٙنیەرە نزیکەو دە واتیٛ زوانەکەمانە هەنیٛ کە بە(ی) دمایشا ئامان نیٛریٛنیٛ بیچمو جەمی و تاکیشا هەر ئینەن، وەلێم ئی واتیٛ متاومیٛ بە (یٛ) جەمایٛشا بکەرمیٛوە ئەویٛ تەریٛ (میٛڵیٛ) نمەتاوی بە(یٛ) جەمیٛشا بکەریوە.پسەو.

مازی: مازییٛ، چای: چاییٛ، مزگی: مزگییٛ، جەوی: جەوییٛ، شوٙتی: شوتییٛ. بەتانی: بەتانییٛ، وەی: وەییٛ.

دویٛ: موٙرفیمو (یٛ) پسەو موٙرفیمو ڕەگەزو (ما-میٛڵیٛ) بەکار مەیوٙنە، یانی موٙرفیمێو-دماگیرێوی میٛڵە سازەن، پسەو. شەوە: شەویٛ، گوش: گوشیٛ، چل: چلیٛ، حەوت: حەوتیٛ، مەس: مەسیٛ.

یەریٛ: هەرپاسە بڕێو هەورامانی دەنگ یام موٙرفیمو (ێ) بەکار مارانیٛ پەی نامێوە کە تاکەی نەشناسە بوٙنە، پسەو.

بڕ: بڕێ، کوڕ: کوڕێ، جەم: جەمێ. ئینە تەنیا پەی دیاردای ئی دەنگیە جە زوانەکەمان ماروشاوە، چون ئیٛمە متاومیٛ بە جوٙرێوی تەر ئی واچا بواچمیٛ (بڕێو، کوڕێو، جەمێو، ساتێو...) بڕەی: بڕیە، کوڕەی: کوڕیە، ساتەی: ساتیە.

  چوار: موٙرفیمو (یٛ) پیٛسەو موٙرفیمو کەردەوەی ویەردەی سەرەمڕەی بەکار مەیوٙنە، پسەو.

وەر: وەریٛ، کەر: کەریٛ، بەر: بەریٛ، لو: لویٛ، گن: گنیٛ، پەچ: پەچیٛ، پاچ: پاچیٛ، سوچ: سوٙچیٛ، وس: وسیٛ...

وەریٛنیٛ، کەریٛنیٛ، بەریٛنیٛ، لویٛنیٛ، گنیٛنیٛ، پەچیٛنیٛ، پاچیٛنیٛ، سوٙچیٛنیٛ، وسیٛنیٛ. چەنی مورفیو سەرەمڕەکەی جە کەردەوەی ویەردەی تەمامنە، کە (ن) جوٙرێن جە مرفیمو گیٛڵای تایبەن بە کەردەوەی ویەردەی تەمامی. ئی خاسیەتە تەنیا دایلەکتو هەورامانینە هەن کە جە ڕیٛخەی کەلک مەوینوٙ پەی سازنای ویەردەی سەرەمڕەی بەگردو جوٙرەکاشەوە. ئی خاسیەتە ڕیٛخەکەیما مەبینوٙوە بە زوانو ئەویٛستایوە کە جە یەسنەکاو نوٙزەدە تا ویسویەک پی جوٙرە کەردەوەی ویەردەی سەرەمڕە بەکارئاومان. چون برا زوانەکیٛ تەرما کەلک جە قەدی هوٙرمەگیٛرانیٛ پەی سازنای ویەردەی سەرەمڕەی (مەوەرد، مەکەرد، دەمخوارد، دەمکرد... فارسیەکەش پەی ویٛتان ...).

هەر ئەچی نمونانە (نیٛ) ئامێنە دماو کەردەوەی ویەردەی سەرەمڕەی تەمامینە، (ن) موٙرفیمو کەردەوەی ویەرەدەی تەمامین، (یٛ) موٙرفیوم سەرەمڕەین، کە ئەرکو یاگەگیرونامیٛ مەوینوٙ (کلتک-واتبەس)، وەریٛنا، وەریٛنی، وەریٛ، وەریٛنمیٛ، وەریٛندیٛ، گردو یاگەگیرو نامەلکاکا فرەینەشا (یٛ) هەرمانە مەبەروٙ.

شوٙنیرە موٙرفیمو (انیٛ) کە ملوٙنە سەرو کەردەوەی ویەردەی نەویەری ئی دەنگە هەن (یٛ). پسەو.

لوانیٛ. من لوانیٛ. گیٛلرانیٛ. کەوتانیٛ، وتانیٛ.

لوانی: توٙ لوانی.

هەرپاسە جە کەردەوەی فەرمانینە پەی کەسی دووەمی کوٙی-جەمی، ئی دەنگە مەیوٙ.

بوٙ: بەیدیٛ. بوەرە: بوردیٛ.

ئەگەر گەرەکما بوٙ واوەیش بکەرمیٛ ماچمیٛ؟

لودێ: لودیٛوە. بەیدێ، بەیدیٛوە. ئاشکران کە هەردوە دەنگیٛ (ێ، یٛ) جیاواز مەدرکیانیٛ.

پەنج: موٙرفیمو جەمی (ێ) ملوٙنە سەرو ئا کەردەوا کە بە بیٛگیری-ڤاوڵ دریٛژ (ا) دمایشا ئامان. پسەو.

ئاما: کاوان ئاما. کاوان و شاهوٙ ئامێ، لوا: لویٛ. ئادیٛ ئامێ، ئادیٛ لوێ، 

 وڕا: وڕێ، دیوارەکە وڕا. دیوارەکیٛ وڕێ. ئینە ڕیٛکەوتەین میانو بکەری و کەردەوەینە، ئەگەر بکەر تاک بوٙ کەردەوەیچ تاکەن، چەپەوانەیچەو ڕاسەن. وەلێم نمونەو کەردەوەکانە کە بەدەنگی گیرهەن دماشا مەیوٙ ئی دەنگە مەفاڕیوٙنە پەی (یٛ).

ئاد وت: ئادیٛ وتیٛ. ئاد کەوت. ئادیٛ کەوتیٛ، ئادیٛ سوٙتیٛ، (ئی کەردەویٛ گرد نەویەریٛنیٛ تەنیا بکەرشا هەن، وەرکار هوٙرنمەگیٛرانیٛ).

هەرپاسە یاگەگیرونامیٛ (ویٛ) بە دەنگو (یٛ) دمایش ئامان گردو هەورامانی پیٛسەو یوی مەدرکنانەش. ئەگەر بواچمیٛ (وێ) یاانی ویٛگە، ئیٛگە، بوٙ وێ، بلوە وا-واگە. سەرنجە ئەگەر تەنیا (وێ) بواچی درکنایش جیان، وەلێم ئەگەر دماگیرو (گ) بلکوٙ پوٙرە دەنگەکە مەفاڕیوٙ پەی (یٛ).

شش: جەهەمان کاتنە پەی جیاوەکەردەی نیٛرو مای یام موٙرفیمو ڕەگەزی سەرو ئی کەردەواوە بە دویٛ دەنگیٛ جیای دیاری مدوٙ (ێ-یٛ).

ئامانا: ئامێنا، لوانا: لوێنا، گرەوانا: گرەوێنا.

مەشوٙ ئی دەنگیە جە یوٙترینی جایوە بکەرمیٛ کە ماچیٛمیٛ

کەوتەنا: کەوتیٛنا، وتەنا، وتیٛنا، هوٙرستەنا: هوٙرستیٛنا، بەرشیەنا: بەرشییٛنا،

مەشوٙ ئانەیچ بزانمیٛ، چیٛگەنە موٙرفیمو ڕەگەزو (ما) ئەلۆموٙرفیٛنیٛ پەی هەنترینی یام (ێ) ئەلۆمۆرفەن پەی (یٛ) چون یەک ئەرکشا هەن کە ڕەگەزو میٛڵیٛ نیشانە مدانیٛ.

 

ئاقیبەت Conclusion

ماچمیٛ کە دەنگو (یٛ) جیان جە دەنگو(ێ) کاتو ویٛشنە پسەو دەنگی باسکریان و نمونیٛش پەی ئامێنیٛوە. بڕێ کەسێ ددان نمەنیان ئەپی دەنگیرە کە هەن و ئامادیٛ نیەنیٛ بنویساش، پەی هەردوی دەنگەکان تەنیا یەک دەنگ بەکار مارانیٛ کە (ێ)نە. دەنگو (ێ) فرە زاقەن زوانو کوردینە، جە هەمتاشەنە دەنگو (یٛ) زاقەن زوانو هەورامینە، شوٙنیەرە دەنگو (ێ) بەکەمی هەن.

یٛ- موٙرفیمو جەمین. ێ-موٙرفیمو تاکین.  

موٙرفیمو (یٛ) و (ێ) هەردوی موٙرفیمی جەمینیٛ، نمونیٛ هەنیٛ زوانەکای تەرینە پسەو پسەو موٙرفیمو (s)، (es)، (en)، (um, a)...

سەربارو ئانیشایچ یاگیٛ سازنای و دروسنای ئی دەنگا جە گڵوینە جیانیٛ، ئینە کفری دەنگسازین، دەنگسازین، کە بڕێو کەسێ بیٛباکانە سەرش سوریٛنیٛ بە نیازو ئاسانکاری. نمەبوٙ بازی بویەروٙ، چون زوانەکیٛو دنیای کە هەرمانەشا سەرو زوانو ویٛشا کەردیٛنە حەسابشا پەی گولانەتەرین دەنگی کەردەن کە یاگیٛ ویٛشنە مانا مەفاڕوٙنە. چەنی گونجیوٙ پەی دویٛ دەنگا-دویٛ فوٙنیما، دویٛ موٙرفیما، تەنیا یەک نویسە بەکارباری؟

جەهەمان کاتنە هەردوی دەنگەکیٛ پسەو مورفیو جەمی و میٛڵیٛ و تاکی بە نمونیٛوە ویٛش مەسەلەمنوٙ، ئتر جەپاو چیٛشی ویٛت مەدزیوە نمەنویسیش، جەکاتێنە کە منیشمیٛرە وەرانوەر ئیعتراف مەکەری کە هەن، بەخاترەو پاریٛزنای (چیٛوی) کە پەیوازو زوانو ئیٛمە نیەن.

دەنگو (یٛ)، یاگەگیرو نامەلکاکانە ویٛش مرمانوٙ، یانی ئەرکو (واتبەسی enclitic) هەرپاسە موٙرفیمەن پەی ویەردەی سەرەمڕەی، فەرمانی، پەی جەمکەردەی کەردەوەی.

چی ماوە وەڵینەنە زانگاو سلیٛمانی جە ئەنجامو داواکاریوی ڕێکوزیاو ژیوای، پەیواچنە واتەنشا (یٛ، وٙ) دویٛ فوٙنیم ڕەسەنییٛ زوانو گوران-دایلەکتو هەورامانینیٛ.

ناجح گوڵپی 16/3/2024، ششو ڕەمەزانی. ساڵیادیو کیمیاوارانو هەڵەبجەی.