ڕوٙمان یام ڕوٙمانە؟
ئاشکران چەنی گەشەکەردەی
ئەدەبیاتی، بڕێو(ژانر)یٛ تەریٛش پەیزیادبییٛ. یوٙ چانیشا ڕوٙمانەبیە، کە جاران
ئەدەبیاتو هەورامانینە ڕازەبیٛ. وەلێم ئیسە ڕازەکیٛ دریٛژتەرە و ئاڵوٙزتەرەنە جە
بارو دلیٛنەی و ڕووەدایەکاوە، هەرپاسە کوٙمەڵێو فریٛ(ئەکتەریٛ) ئەرک مەوینان
دلیٛشەنە. چی باسنە گەرەکمەن ڕوٙشنایی بوزو سەرو واتیٛ (ڕوٙمانیٛ-ڕوٙمانی) کە واتێوە فەرەنسیەنە، بەئینگلیزیچ نوڤڵ(Novel) ش ماچا.
زوانەکەمانە فرەتەرین
واتیٛ ڕەگەزشا (ما)ن، چون زوانێون، کە ڕەگەزی ڕازوانی-مەجازیش چەنەن، یانی بیٛجگەم
ڕەگەزی سروشتی کە خودای بەخشان بە زیندەوەرەکان (ئانزان، ئاژەڵ، پەلەوەر)، ڕەگەزی
مەجازیچ هەن دلیٛو واتەکاو زوانینە. پەوکای کاتێو واتێوە واممەگیٛرمیٛ، زوان
بیٛهاگا و ناهوٙشیارانە هەوڵیٛ مەدوٙ چەنو زوانەکەو ویٛش بگونجنوٙش، سمارتەش
مەدوٙنەو سافەو ئاسانە ماروٙشەنە دلیٛو چەنای و دوای. جە ویەردەنە شاعرەکیٛما
فرێوە جە واتاشا زوانو عەرەبیوە ئاردیٛنیٛ دلیٛو شعرەکاشا و گونجنێنیٛشا، پسەو
(مامەڵە، سەنات، لال).
جە ویەردێوی نزیکنە بڕێو
تەر واتیٛ ئامێنیٛ ئەکید چیٛولایچ مەیانیٛ، چون پەیوازیٛشا بییٛنمیٛ و هەنمیٛ،
چەنی زوانو ویٛما گونجنێنیٛما، هەرچند بڕێو جیاوازییٛ هەنیٛ بە نونگە بیەی ڕەگەزی
ڕازوانیوە دلیٛو زوانەکەیمانە. با نمانیٛ چی بارەوە بارمیٛوە.
سیٛفە: سیٛفیٛ:
پەتاتیٛ-پەتاتە
بایجانی: تەماتیٛ-تەماتە
ڕازە: حەکایەتە :
ڕوٙمانە: ڕوٙمان
یەخچاڵ: سەلاجیٛ-سەلاجە.
تەجیل: تەجیلە، عەمود: عەمودە، کیٛش: کیٛشە، مشکی: مشکیە.
کارەبا: کارەباکە،
کارەباکیٛ. کارەبا واتێوە ماناییە-ئەبستراکتەنە، ئەکید مەشوٙ شیٛوەو جەمی
هوٙربگیٛروٙ، چون فریٛنە، هەرپاسە موٙرفیمو جەمی هەمان مورفیمو ماین.
سەرنجە مدەیمیٛ بڕێوشا
ڕەگەزو مایشا هوٙرگیٛرتەن، بڕێوەیچشا هوٙرشا نەگیٛرتەن. هەمیشە یوٙ جە کیٛشەکاو
زوانی کاتو وامینە مەسەلیٛ ڕەگەزی ڕازوانین، چون سەختەن پەی بەکارئاوردەیش، خەڵک
هەوڵشدان کە بیٛ ڕەگەزەش بکەروٙ، وەلێم خەڵکی تەریچ ویٛشۆ ڕەگەزش پەی نیانەرە.
گردو خەڵکی مەژگشنە
ڕازوانێو هەن کە ڕازوانی گردینش Universal Grammar ماچا، ئی ڕازوانە ڕازوانو مەژگین کە جەدەیی مسانش، یانی هەرکەسێو بڕێو
زانیارییٛ سەرو زوانەکەو ویٛش مزانوٙنە، پەوکای کاتو وامینە ڕەگەز بەکار مارا پەی
واتەوامەکا.
ئی جیاوازی وامگیٛرتەی و
واتەیشان مەگیٛڵوٙوە پەینەبیەی وانای بە زوانو ویٛما، نەبیەی کەسانی بەڵەدی کە
هەرمانەی زانشتیە بکەروٙ سەرو بابەتو زوانئەشنای. وەروئانەی ڕاستەرینشا ئانەن کە
پەی وامگیٛرتەی واتە بیٛگانا مەشوٙ پیمانیٛما بانیٛ.
یوٙ: زوانو ئێمە بنەڕەتنە ڕەگەزی ڕازوانی- مەجازیش
چەنەن و زیاد جە سەدەنە هەشتاو واتەکاما میٛڵیٛنیٛ. تا خایت بڕێو ناوچیٛنە ڕەگەزو
مای فرە زاڵەن، پسەو ژاوەروٙی و پاوەی. شوٙنیرە ڕەگەزی ڕازوانی یوٙن جە سیماکاو
زوانو ئیٛمە، پینەیرە جیامەکریوٙوە جە زوانەکای تەری.
دویٛ: ئایا ئا واتیٛ
زوانو ویٛمانە هەنە یام نا، ئەگەر بیە با ڕەگەزەکەش پسەو واتە ویٛمانەکیٛ بوٙ دروس
و زانشتین، ئەگەر نەبیە با ملکەچوٙ خاڵەی یوەمیٛ بیمیٛ. (بایجانی: تەماتیٛ،
سیٛفیٛ: پەتاتیٛ، ڕازە: حەکایەتە: ڕوٙمانە).
خوٙ کەس نامان بواچوٙ بە خەڵکو هەورمانی بە (حکایە) ی عەرەبی بواچدیٛ حەکایەتە،
ئینە ڕازوانو مەژگی پاسەش واتەن، پەوکای، حەکایەتە، ڕازە، ڕوٙمانە دروسەنە نەک
ڕوٙمان. ئانە کوگیری زوانە هامساکامانە، کە ئەدەبیات و نویستەشان زاڵەن ملمارە،
ڕەگەزی ڕازوانیشا نیەن (فارسی و کوردی)، پەوکی بەئاسانی واتیٛ لایدیٛ بەبیٛڕەگەز
مازمیٛوە، یانی چەمبڕیەین ئەو ئادیشا.
یەریٛ: یوٙ جە نونگەکاو
فاڕیای زوانی ڕووەو ئاسانی ئینەن، کە پۆواتەکاوە موٙرفیمو ڕەگەزی لاببەری، بە
نیازو ئاسانواتەی، پەوکای واتیٛ فریٛما هەنیٛ دەگایوەنە میٛڵیٛنە دەگایوە تەرەنە
نیٛرەنە. ئینە نونگەش نەبیەی وانای زانشتیانەین جە هەورامانەنە. خەڵکیچ بیٛهاگان
جە مەسەلیٛ ڕازوان و ڕانویسی و زانشتو زوانی، پەوکای پی جوٙرە بەرمشانیٛ. ئاروٙ
کاتو پەخش و بەخشنای ڕوٙمانبەکیٛنە، ویٛکەرد ناهاگا بوانەکیٛ کە ئەوەنایشا پەی
ڕوٙمانەکیٛ کەرد فرە بە ئاسانی واتشا ڕوٙمانە، چون ڕازوانو مەژگیشا پەنەشا ماچوٙ
واچدیٛ ڕوٙمانە نەک ڕوٙمان. زوانئەشناسای
زانشتێوی فرە وردەن مەشوٙ هاگادارش بینە کاتو نویستینە و چەناینە.
ناجح گوڵپی 21/11/2024
