International mother language day ڕۆژی
جیهانی زمانی دایک
زمان یەکێکە
لە پایە گرنگەکانی ناسنامەی تاک و
کۆمەڵ و گەلان، نەتەوەکان وە بەهۆی زمانەوە دەتوانین نەتەوەکان لێک جیا بکەینەوە بیان ناسین. زمان ئامرازێکی
گرنگە بۆ ئاشتی و پێکەوە ژیان،هەروەک چۆن هۆکارێکی گرنگە بۆ پێشکەوتن و گەشە کردنی
بەردەوامی گەلان و بونیاد نانی شارستانیەت
وتیگەیشتن و بەستەنەوەی روداوەجیهانیەکان بە ناوجەکانی ترەوە .زمان
بەواتای وەبیر هێنانەوەی ڕوداوەکانی رابردو (مێژوو) و ئیستا و دۆزینەوەی بۆچونو تێزەکانی پاشەڕۆژە
،فرە زمانی بەواتای بونی بوارێکی فراوانتر
بۆ هەمو زمانەکان تاکو کارو جالاکی خۆیان بە ئازادی جێ بەجێ بکەن،لەم بارەوە یونسکۆ داوا دەکات لە هەمو ولاتانی جیهان و لە
دامەزراوەکانی
نەتەوەیەکگرتوەکان،ڕیکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی، دەزگا زانستیەکان و خێر خوازەکان و هەمو لایەنی پەیوەندی دار کە:
جالاکیەکانیان زیاتر بکەن بۆ زامن کردن و دانانی
ڕیزوبەها وپاڵ پشتی پاراستنی زمانەکان بەتایبەت ئەو زمانانەی کە هەڕەشەی لەناو جونیان
لەسەرە.
زمانەکان هۆکارێکن
بۆ پەیوەندی کردن و بەیەک گەیشتن ئەمەش
دەبێتە هۆی ڕودانی گۆرانکاریو پێشکەوتن،
لەئەتلەسێکدا کە یۆنسکۆبلاوی کردۆتەوە لەساڵی 2002 دا دەڵێ نیوەی زمانەکانی سەرگۆی زەوی خەریکە لەناو دەچن کە نزیکەی
شەش هەزار زمان دەبن ،ئەم لەناو جونەش
هەرگیز قەربو ناکرێتەوە و
کارەساتێکی مرۆییە،لە 30 سالێ دوایدا
زۆرترین زمانەکان لەناوجون،کە هۆکاری
جوراو جۆرو ئاڵۆزی هەیە لەوانە:
·
سەربە
کۆمەلێ خەڵکی کەم و بچوک بن کە بەوزمانە
قسەدەکەن ولەگەڵ جەندین زمانی تری
جیاوازدا پێکەوە دەژین
·
لەئەنجامی تێکەڵ بونیان بە زمانێک کەخاوەن
کەلتورێکی دەولەمەندی ڕۆشنبیریو ئابوری
بێت، لە هەردو حالەتدا
گەورەکان لەبەر خاتری وەدەس
هێنانی پێگەی کۆمەلایەتی یان ئابوری هانی منالەکانیان ئەدەن کە بەو زمانە قسە بکەن کە دەسەلاتدارە
·
سیاسەتی دەولەتانی داگیرکەرو بالا دەس هۆکارێکی ترن بۆ سەرکوت و لەناوبردنی زمانی گەلانی بچوک و بن
دەس.
بۆ پاراستنی زمانی گەلانی رەسەن ، دامەزراوەیەکی فەرعی
هەیە لەنەتەوە یەکگرتوەکان تاکو بتوانن لێرەوە دادو هاواری خۆیان بگەیەنە شوینی
مەبەست، هەر لەم بارەوە جەندین بڕیارو کتێب و بەڵگە نامە ی نەتەوەیەکگرتوەکان بەم
زمانانە جاپ کراوان تاکو لە فەوتان بپارێزرێن
ڕێکخراوی یۆنیسکۆ
(کۆنگرەی گشتی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ پەروەردەو زانست و ڕۆشنبیری)
لەدانیشتنی 26/10/1999 دا
بڕیاری ڕۆژی جیهانی زمانی دایکی دا
، وە لەساڵی 2008
لەلایەن کۆمەلەی گشتی نەتەوە یەکگروەکانەوە بو بەبریاری فەرمی ،،بە مەبەستی
پاڵپشتی کردنی فرە زمانی و فرە کەلتوری ،
چونکە زمانەکان پێگەیەکی گرنگ
لە بەرنامەکانی یۆنیسکۆ داگیر دەکات، فرەزمانی دەبێتە هۆی زیاد بونی
هۆشیاری لەسەر زمانە جۆراوجۆرەکان و لەیەکتر گەیشتنی گەلان
وگۆڕینەوەی کەلتورە جیاوەزاەکان.
یونسکۆ بۆ ئەم
مەبەستە باشترین ڕیگەجارەی دانا بۆ پاڵپشتو پەرە پێدانی زمانەکان ئەویش ڕۆژی
جیهانی زمانی دایکە تاکو هەمو زمانەکان بەیەکەوە
لەم رۆژەدا ئاهەنگ بگێڕن ویادی
زمانی خۆیان بکەنەوە بە جالاکی هەمە چەشن
هەروەک ڕیز
لێنانێک بۆ ئەو قوربانیەی کە خەڵکی بەنگلادیش
دایان بۆ زمانەکەیان لە ڕۆژی 21 شووباتی 1952 بڕیاردرا کە هەموسالێک لە م ڕۆژەد یادای زمانی
دایک بکرێتەوە لەسەرانسەری جیهاندا،
پاش سەربەخۆیی ئازادی ولاتی هیندستان وئینجا جیا
بونەوە و سەربەخۆبونی پاکستان. لەولاتی پاکستان دو زمان هەبو لەرۆژهەلات زمانی بەنغالی هەبوو لە ڕۆژئاواش
پاکستانی (ئۆردوو) زمانی ئۆردو زمانی
فەرمی پاکستان بوو بەلام خوێندکارانی زانکۆ هەڵمەتی زمانی دایکیان راگەیاند لە
زانکۆدا ورازی نەبون بە زمانی تر بخوێنن
و بنوسن ، لەو ڕۆژەدا لەسالی 1952 خوێندکارانی وڵاتی بەنگلادیش لە پێتەخت ( دەکا )
هاتنەنسەر جادە و داوای بەکار هێنانی
زمانی دایکی خۆیان دەکرد (زمانی بەنغالی) بەلام پۆلیس
بە دەس ڕیژی گولە وەلامی دانەوە
دەیان کەسی لێ کوشتن
لەڕۆژی 16/5/2007
دا نەتەوەیەکگرتوەکان بڕیارێکیان دەر کرد
تیدا هاتوە هانی گەلان دەدات کە
بەزمانی دایکی خۆیان قسەبکەن و بیپارێزن
لە فەوتان،هەروەها سالێ 2008 ی دانا بە
ساڵی جیهانی زمانەکان ،،تاکو گەلان
سودمەند بن لە فرە زمانی و فرە کەلتوری و
گونجان لەگەڵ یەکتری.
هەروەها رای گەیاند
دەبێ نەتەوەیەکگرتوەکان و لایەنە
پەیوەندی دارەکان هەڵسن بە ئەنجامدانی
جالاکی هەمە جۆر بۆ زمانی دایک کە ڕەنگدانەوەی
ڕیزو بەها دانان بێ بۆ هەمو
زمانەکان بەتایبەتی ئەو زمانانەی کە هەڕەشەی لەناو جونیان لەسەرە ، وە چرکردنەوەی
ئەم جۆرە جالاکیانە لەو بورەدا بۆ زیاتر
پاراستن و پاڵپشتی کردنیان.
،هیج بەلگەیەک
لەبەردەستا نیە کە بیسەلمێنێ خویندن
بەزمانی دایک لەولاتە فرە نەتەوە و فرە زمانەکاندا ئاسایشی ولات بخاتە مەترسیەوە ئەمە راستەیەکی
حاشا هەڵنەگرە.
وە لەسالێ 2000
وە ئاهەنگی رۆژی جیهانی زمانی دایک لەوڵاتانی جیهان ساز دەکرێ کە دەکاتە 21/2/ هەموسالێک
زمان بەهێزترین
ئامرازە بۆپاراستنی کەلتور و شارستانیەت ، هاندەرە بۆ زیاد بونی ڕۆشنبیری و کەلتوری هەمەجەشنی گەلان،وە بلاو
بونەوەی هۆشیاری زیاتر لەسەر ئەو
کەلتورانە، بەم جۆرەش هاوکاری و لێبوردەیی
گفتوگۆی سودمەند دروست دەبێ لەنیو گەلانی سەرزەمیندا
مانەوەی زمان و
پاراستنی لە فەوتان دەکەوێتە سەر بڕیاری ئەو گەلە
یان ئەو نەتەوە خۆی ئەگەر بیهەوێ
زمانەکەی بمێنێت و لەناو نەچێ یان نەیەوێ
شەش زمانی سەرەکی لە
کۆمەلەی نەتەوەیەکگرتوەکان بەکاردێ (
ئینگلیزی.فەرەنسی.ئیسپانی.چینی.ڕوسی ،عەرەبی) بەلام زمانی کارکردنیا ن تەنیا
ئینگلیزی و فەرەنسیە کە لەسالی1946 وە بڕیاری لەسەردراوە
کوردستان
دابەشکراوە بەسەر چوار پارچە زیاتر
دا ،هەردەم داگیرکەران لەهەولێ تواندنەوەو
سڕینەوەی زمانی کوردیدا بون بە تورک و فارس و عەرەبەوە ، لەباکوری کوردستان
زیاترلە هەشتاسالە زمانی کوردی قەدەغەیە و
لێپرسینەوە گرتن لەوانە دەکرێ کە بەزمانی دایکیان قسەو گفتوگۆدەکەن، لەرۆژئاوای
کوردستان ڕژێمی بەعسی ئەسەدی نەک هەر زمانی کوردی قەدەغە کردبوو بەڵکو بەهاوولاتی ئەو دولەتە
دا نەئەنران، لەرۆژهەلاتیش زمانی فارسی
زمانی فەرمی دەولەتە هیچ زمانێک
بۆی نیە بەکا ببرێ، لەباشووریش خەریکە هەناسەیەکی
سەربەخۆیی هەڵدەمژینو زمان دەکەوێتە سەر ڕێ ی گۆکردن ،،
بەلام
بەداخەوە تاکو ئیستاش کورد نەیتوانیوە
ببێتە خاوەن زمانێکی فەرمی ستاندارد یان جوت ستاندارد کەبتوانێ لەنێوەندە
دەولەتیەکاندا خۆی پێ بناسێنێ ،لەناوجەی سۆران هەوڵ ئەدەن زاراوەی سۆرانی وەک
زمانی ستاندارد بەکار ببەن و لەناوجەی بادینان و باکورو ڕۆژئاوای کوردستان زاراوەی
کورمانجی ژورو وەک زمانی ستاندادر بەکار بهێنن، واقیعەکە وای دەسەپێنێ کە نەتەوەی
کورد ببێ بە خاوەنی دوو زمانی ستاندارد لە پاشەڕۆژدا، ئەمە لەکاتیکدایە کە جەندین
زاراوەی تر لەزمانی کوردیدا بونی هەیە وەک
زاراوەی هەورامی ،کە پێش پەیدابونی
زاراوەی سۆرانی بونی هەبوە مێژویەکی دورو درێژ خوێندن و نوسینی پێکراوە ،زمانێک کەئاڤێستای پێ نوسراوەتەوە زۆر
لەهەورامیەوە نزیکە ،گاتاکانی زەردەشت بەهەورامین، کتێبی ئاینی یارسان
بەهەورامیە واتە دەتوانین بڵێن زاراوەی
هەورامی یان زمانی هەورامی زوانێکی کۆن و
رەسەنە جونکە زمانی دوو ئاینی رەسەنی کوردی بوە، ماوەیەکی دورو درێژ زمانی فەرمی
بوە لە زۆرێک لەناوجەکانی کوردستان ،تائیستاش ژمارەیەکی زۆر قسەی پێ دەکەن،دیوانی
شاعیرەکانمان شاهیدی رەسەنی ئەم زوانە ( باباتاهیر،سەیدی،مەولەوی،وەلی دێوانە.،،،هتد)
بەلام بەداخەوە
ئەمرۆ لەسایەی حکومەتی هەرێمدا خەریکە زمانی هەورامی بەرەو پوکانەوە دەجی ،کە
دەبوو زۆر گرنگی بدرێ شان بەشانی هەموو زاراوەکان،وە سودیان لێ وەربگیرێ بۆ
بونیادی زمانی ستانداردی کوردی
هەموو زمانێک
خاوەن تایبەت مەندی خۆیەتی کەهەڵگری مێژو
و داب ونەریتو زانیاریە ،لەسەر هەڵگرانی ئەو زمانە پێوستە بیپاریزن،بەلەنیو
جونی واتە مرۆڤایەتی زیان مەند بو جونکە کۆمەلێ زانیاری لەدەس ئەچن.بۆیە پێوست
دەکات کە زمانی دایک فیری منالان بکرێ واتە لەخوێندنگەکاندا بخوێنرێ تاماوەی شەش
ساڵ هاوکات لەگەڵ زمانی ناوجەیی( لۆکال ) و
و نێو نەتەوەیی،فیربونی زمانی دایک کە
واتای شووناسنامەی ئەو کەسەیە
لەوڵاتی ئەسیوبیا
لەمێژە بو زمانی ئەمحاری بە زۆر سەپێنرابو بەسەر ولاتدا،لەکاتیکدا کە دەیان زمانی
ناوجەیی تریش هەبون لەم ولاتەدا ،دواتر لەسالێ 1994 وە دەولەت ئەو سیاسەتەی گۆڕی و
هەولی دا گرنگی بدات بە زیاتر لە 11 زمانی ناوجەیی لەو وڵاتەدا بۆیە لیژنەی
تایبەتی ئامادە کرد بۆ ئەم مەبەستە ،لەوکاتەوە یانزە زمان لەو والاتەدا بە
شێوەیەکی جوان گەشەیان کردوە هەر ناوجەو بەزمانی دایکی خۆی قسەدەکات و کاری پێ
بەڕیدەکات لە فەرمانگەکانی ناوجەکەیدا.ئەمەش سەلماندی کە ئازادی بۆ زمانەکان دەبێتە هۆی یەکگرتووی ئەو ولاتەو هیچ هەرەشەیەک
نابێت لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی .
دواین هەوڵ لەسەر زمانی
دایک لە سەرەتای مانگی دوو2014 کەناڵی nrt بلاوی کردەوە کە دواین قسەکەر بەزمانی کلالامی لە
ئەمریکا کۆچی دوایی کرد، کە ژنێکی
تەمەن 103 ساڵ بو ،لە باپیرانیەو فیری زمانی کلالامی
کرابوو. ئەم زمانە زمانی هۆزی کلالامی بو
کە ناوجەیەکی فراوان لە ئەمریکای باکور قسەیان پێ دەکرد، بەلام دوای دۆزینەوەی
ئەمریکا ،داگیرکەران زمانی ئینگلیزیان سەپاند
بەسەر خەڵکی هەرێمەکاندا و
بەزۆرەملی خوێندنو قسەکردن بە ئینگلیزی
بوو،تا ساڵێ 1990 کە یاسای پاراستنی
زمانەکان پەسەند کرا،کە زمانی کلالامی یەکێک بو لەوانە، ئەمش دەیسەلمێن هەر زمانێ قسە و خوێندن و
نوسینی پێ نەکرێ پاش ماوەیەک دەفەوتێ،،
