ڕۆ جەهانی زوانی ئەذایی

ڕۆ جەهانی زوانی ئەذایی   International mother language day

زوان پایێوەن جە پایە گرنگەکا شوناسو تاک ی ،فیسپەگای،میلەتی،نەتەوەی، بە  نونگە و  زوانی تاومێ نەتەوەکا جە یۆی جیاکەرمێ و بشناسمێشا

زوان ئامڕازێوەن پەی : 1- ئاشتەوایی و پێوەرە ژیوای،2-هەرپاسە نونگەو  وەڵکەوتەیی و گەشە کەردەیی  و درۆس کەردەیی شارستانیەتین،3- ئەنە یاوای  ئەو ڕوداوەکا جەهانی و  بەستەیشاوە   بە ناوچەکا  تەریوە،4- گێڵنایۆ   ویەردەی (مێژوو)  و  ئیسای  و ئێستەیۆ پەی لوای و  ویرکەردەیوۆ پەی دماڕۆی5- پەیوەندی و هامۆشۆ و تێکەلاوی کەردەی هەنترینی ، ئینەیچ بۆبایس و جمە و فارای و وەڵکەوتەی.....کەواتە فرە زوانی  یانی بیەی بوارێ فراوانتەر پەی زوانەکا تا بە ئازادی  کارو چالاکی وێشا ساز بدا.

چی بارۆ  یونسکۆ ( کۆنگرە و گشتی نەتەوە یۆگرتەکا پەی پەروەردەی و زانستی وڕۆشنویری ) داوا کەرۆ ئەو گردو دەوڵەتا جەهانی وئەرە مەرزیاکا  نەتەوە یۆگرتەکا،ڕیکوزیاکا فیسپەگای مەدەنی و دەزگا  زانستیەکا و خەیر وازەکا و گرد لایەنێ پێوەند داری کە  چالاکی  و هەوڵو کۆشش  زیاد کەرا پەی بەهادار کەردەی و پاڵپشتی و  زامن کەردەی و پاریزنای زوانەکا  بەتایبەت  ئا زوانێ کە هەڕەشێ  فەوتیایشا ئینا سەرۆ.

ساڵەو 2002  یونسکۆ ئەتڵەسێش  وەڵا کەردەنۆ دەربارەو زوانەکا سەرو ڕوەو  زەمینی  ماچۆ: نزیکەو  شش هەزار زوانا هەنێ و ئیسا خەریکا  نیمەشا دلێنە بشا،،ئی فۆتیایە کارەساتێ  ئانزانین کە قەرەبوو نمەکریۆوە  ،30سالێ دماین فرەتەرو  زوانەکا فۆتیێنێ   بەنونگەی جیاوز  پێسە:

1-وەختێنە زوانەکەت  سەر بە کۆمەڵی گولانەی بیدێ و چنی  چندین زوانا تەری تێکەڵاو بی , ئیتر ئانە بۆ بایسو قسە کەردەی بە زوانەکا تەری کە جە  زوانەکەو تۆ فرە تەرێنێ( کەمینە و فرەینە)

2-وەختێنە تێکەلاوی چنی زوانێ تەری کەری  کە ئا  زوانە  خاوەن   پایەی ڕۆشنویریو فەرهەنگی ئابوری  بەرزتەری بۆ  ،،ئیتر گەورەکێ  وەرو  جە دەس نەدای پلەو پایەی ئابوری و کۆمەلایەتیشا  فشار وزا سەرو زاڕۆلەکاشا کە پا زوانە  دۆلەمەندەیە وانا و  زوانی ئەذایی وێشا وزا لاوە.

3-سیاسەت و دەوڵەتداری نەتەوە سەردەسە و داگیرکەرەکا  پاسەش واستەن کە گر وەختێ  زوانو وێشا  سەپنا ملو  کەمە نەتەوە و بن دەسەکارە ، جە ڕاوەبەردەی  کارو باری دەوڵەتیەنە پەروەردە و فێرکەردەینە،ئیتر پی جۆرە زوانی ئەذایی  کاڵ بۆوە.

ڕیکوزیاویۆنیسکۆی جە ئەرنیشتە و ڕۆ 26/10/1999 ینە بڕیارو  ڕۆ جەهانی زوان و ئەذایی ش دا. وەجە  ساڵە و 2008  ینە  بی  بەبڕیاری فەرمی  نەتەوە یۆگرتەکا،بە مەبەستو  پەشتگیری کەردەی  فرە زوانیو فرە کەلتوری،چون زوانەکێ  پایگێوە گرنگشا هەن  جە بەرنامەکا  یۆنسکۆیئنە ،فرەزوانی یانی هۆشیاری زیاتەر  سەرو زوانە جۆراوجۆرەکا،  ئۆ یۆترینی  یاواینە  و فاڕو  جمەو کەلتورە جیاوزەکا،

پۆکەی یۆنسکۆ خاستەرین ڕا چارەش نیارە پەی  پەشتگیریی و گەشە دای بە زوانەکا، ئادیچ  دیاری کەردەی  ڕۆ جەهانی زوانی ئەدایی بێ  ،هەتا گردو زوانەکا چی ڕۆنە بتاوا  زەماونەو یادگیری  و چالاکی  هەمە جۆر  پەی زوانەکەیشا  ساز  بذا. پێسە  ڕێز و ئیحترام نیای ئۆ قوربانیەکا خەڵک و بەنگلادیشی پەی زوانەکیشا  کە ڕۆ 21/2/1952  داشا ،قەرار دریا  کە گرد سالێ ڕۆ 21/2  کریۆ بە ڕۆوێ جەهانی  ساڵیادو زوانی  ئەذایی  جە سەرتاسەر وگرد و دنیاینە،

دماو ئازادی و سەربەوێ بیەیئ  هیندستانی چیردەسو ئینگلیزینە، ئینجا  پاکستانیچ  سەربەوێ و ئازادی وێش جاڕ دا ،،پاکستان  دوێ زوانێش چەنە بێنێ  پەی قسەکەردەی  ( زوانی ئۆردو  و زوانی بەنگالی)  بەلام زوانی ئۆردو زوانی رەسمی دەوڵەت و پاکستانی بێ ،بەش و وەرکەوت و پاکستانی   بە زوانی بەنگالی  قسێ کەرێنێ (ئیسەو  بەنگلادیشی).

وانەرێ زانکۆ و  بەنگالی   ڕۆ 21/2/1952 دەس شا دا مانگرتەی و وێ نیشاندای نارەزایی  دژو ئانەی کە بەزوانی ئەدایی  وێشا نمەوانا  ، ئیتر پۆلیس  تەقەش کەرد  ئۆ وانەرەکا  بازێش کوشتێ،،، نەتەوەو  بەنگالی  ونیشا  بەخشا  تا  بەزوانی ئەدایی  وانا..

ڕۆ 16/5/2007  نەتەوە یۆ گرتەکێ بڕیارێشا  دا کە   گرد میللەتێ و نەتەوەێ مەشۆ بە زوان و وێشا  قسێ کەرا  و بوانا  بەئازادی و پارێزناش،،،هەرپاسە  سالە  و 2008  یش  نیارە  بە ساڵەو زوانەکا  جەهانی، تا نەتەوەکێ سەرزەمینی  سود مەندێ  و بەهرە ورگێرا جە فرە زوانی و فرە کەلتوری وێ گونجنای چنی یۆترینی.

هەرپاسە  مەشۆ نەتەوە یۆ گرتەکێ و لایەنە پێوەند  دارەکێ هەرمانو چالاکی چڕ و فرە  ساز بدا پەی ڕۆ زوانی ئەذایی کە ڕەنگدایۆ بۆ سەرو  زوانەکا   بەتایبەت  ئا زوانێ کە هەڕەشی فۆتیایشا هەنە،تاکو بۆ بە پاڵ پەشتی قایم پەیشا.

هیچ بەڵگێوە  وەردەس نیا  کە  سەلەمنۆش وانای بە زوانی ئەدایی  جە ولاتە  فرە نەتەوەکانە  بۆ بایسو  هەرەشا  سەرو ئەمنی قەومی. وە  ساڵەو  2000 یوە  زەماوننەو  زوانی ئەدایی  جە فرە و وەلاتا دنیاینە  سازە کریۆ  رۆ 21/2   ێنە.  زوان  بە قوەت تەرین ئامرازا پەی پارێزنای  کەلتوری و  شارساتنیەتی، یاردی دەرا پەی  گەشە و ڕۆشنویری و کەلتوری  هەمە جۆر و  میللەتەکا سەرزەمینی، وەلا  بیەیۆ  کەلتوری دلێ  نەتەوەکانە  یانی هۆشیاری زیاتەر  سەرو  گردو زوانەکا ،یانی پێدا بیە گیان و تێکەلاوی و هامکاری و  لێبوردەیی.

مەنەیۆ  زوانی  و پارێزنیاش جە فۆتیای گنۆ سەرو بڕیارە و  ئەنداما  ئا نەتەوەیە یان  خەڵکەکەیش، ئەگەر وێشا گەرکشا بۆ نمازا  دلێنە بشۆ،یان ئەگەر گۆش نەدا دلێنە مشۆ،

شش  زوانێ  سەرکیێ  جە نەتەوە یۆگرتەکانە قسێشا پەنە کریا و بەڵگە نامەکێشا پەنە منوسیا( ئینگلیزی،فەرەنسی،ڕوسی، ئیسپانی،چینی،عەرەبی ) کە جە ساڵە  و 1946 یوە  بڕیارش سەر دریان،

نەتەوەو کوردی و کوردستان دابەش کریان سەرو چوار پارچا  زیاتەریرە،هەمیشە دەوڵتە داگیرکەرەکێ ( تورک،عەرب،فارس) جە هەوڵو تەقەلانە بیێنێ تا  زوانی  کوردی بەشیوەێ گشتی تاوناوە و نەمەنۆ و زوانەکە ووێشا سەردەس بۆ.  سەراونو کوردسانی  دەولەت و تورکی ماوە و زیاتەر جە هەشتا سالان نمازۆ کەس بەزوانی کوردی قسێ کەرۆ ،گرتەیو زیندانی کەردەی  بۆ بەنسیبو هەرکوردی کە بە زوانی ئەدایی وێش  واتو واچ کەرۆ،ئینە بە یاسێوە  زاڵمانێ ملۆ ڕاوە،وەر کۆت و کوردسانی ، وەلاتو ئیرانی  زوانی فارسی سەردەسا و کەس پەیش نیا بە زوانی ئەدایی وێش  وانۆ،جە وەر پڕ و کوردسانی ئەسلەن  چێوێ نەبیەن بەنامێ کوردیوە،،تەنانەت  جە هەویە و شناس نامەی بێ بەشێ کرێنێ چ جای قسە کەردەیو وانای، مەیمێ لای واری کوردسانی ،چێگە خەریکا هومێدێ پەیدا بیەن پەی زیندە بیەوەی زوانی ئەدایی  ( کوردی)

داخەم مەشۆ  هەلای  هەرێمو کوردستانی  کە ماوەو  ویس ساڵا زیاتەرا دەسەلاتێ  وێ راوەبەرش هەن،

  نەتاوانش بۆ ساحیبو  زوانی ستانداردی کوردی،ناوچە و سۆرانی هەرمان و کار و پەروەردە   بە شیوەی سۆرانی بەر اڕاوە،بادینانیچ  هەرمان و کارو پەروەردەشا بە شێوەو  کرمانجین. یانی ئاسۆ دوێ زوانێ ستانداردی کوردی خەریکا بەرکەوتەن

وەختەکارێ  هەرێمو کوردسانی چندین زوانو زاروەی تەرش چەنەن و گرد فەرامۆشێ کرێنێ  ،،پێسە زوانی هەورامی کە  زوانێ رەسەن و کوردسانین ،زوانێ قەدیمی کۆنا  ماوێ دورو درێژ نوستەو پەروەردەبە زوانی هەورامی بیەن کوردسانەنە،  دماو زوانو فارسی .  کتێبو شاعیرەکاما شاهیدا ( بابا تاهیر،مەولەوی،وەلی دێوانە، هتد) و کتێبو زەردەشتی و گاتاکێش بە زوانی هەورامی نوسیانۆ هەرپاسە کتێب و  ئاین و یاراسانی ( کەڵام –سەرنجام ) بەهەورامین ،

بەلام داخەم مەشۆ  ئارۆ جە سایەو دەسەلاتداری حکومەت و هەرێمو کوردسانینە  خەریکا  زوانی هەورامیو  زوانەکێ تەرێج فەرامۆشێ کرێنێو خەریکا دلێنە بشا، وەختەکارێنە حکومەت متاوۆ  سود ورگێڕۆ جە زوانو زاروەکا تەری پەی بونیاد نیا زوانی ستانداردی کوردی،

گرد زوانێ ساحب  سیفەتو تایبەتمەندی وێشا،کە  ویەردە(مێژو) و داب و نەریت و زانیاری  لاو ئەندامەکشا وە  هۆر گیریان،بە  دلێنە شیەی زوانەکی  کۆمەلێ زانیارو  دابو نەریت دلێنە مشۆ ،وەروئانەی پێوستا کە زوانی ئەدایی فیرو زاڕۆلەکاما  کەرمێ ،مەدرەسەنە بوانا،تا ماوەو شش سالا  هام شان چنی وانای زوانی  ناوچەیی،جیهانی، فێربیەی زوانی ئەدایی  یانی وێ ئەشناسای  کێ بیەی؟ شناسنامە و ئاکەسینە.

وەلاتو ئەسیوبیای ویەردێوە دورۆ  زوانی ئەمحاری  کرایابێ بە زوانی رەسمی  وەلاتی یانی بەزۆر بڕیابێ ملشارە، وەختەکارێنە  زیاتەر جە  دە زوانا تەری ناوجەکا تەرو ئی وەلاتینە بێنێ و خەڵک قسێشا پەنەکرێ،بەلام ساڵەو1994 یوە  دەوڵەت سایسەتو بەکار ئاردەی زوانیش فارا و بڕیارشدا  کە یانزە  زوانێ تەر کە ناوچە و هەرێمە  جیاجیاکانە هەنێ  کارشا پەنە کریۆ، پۆکەی لیژنەی ئامادەکاری تایبەتش درۆس کەرد پەی جا بەجا کەردەی بریارەکێ، ئیتر چاوەختۆن  یانزە هەرێمێ  جیاوزێنە و دلێ دەوڵەت و ئەسیوبیاینە  گرد هەرێمێ بە زوانو وێش هەرمانو کارو پەروەردەو فێربیە  کەرا،هیچ  گرفتێ نامان ڕاشا،  ئینەیچ سەلەمناش  کە فرە زوانی دەولەتێنە  نمەبۆ بایسو دابەش بیە ی بەڵکو  بۆ بایسو  یۆگرتەی و بەقوەتی،،و هیچ تەرسێش سەرو ئەمنی قەومی ئا وەڵاتیە نیەنە.

دماین هەوال سەرو زوانی ئەدایی  کە کەنالو  ئین ئار تی( NRT ) وەلا کەردۆ  ماچۆ  ئاخر قسەکەر  بە زوانی کلالامی جەئەمریکا  فەوتش کەرد،کە ژەنێوەبێ  عەمرش 103 سالێ بێ،ئی ژەنێ جەباوانیشۆ فیرو زوانەکەیشا بیێبێ،هەمان کات خەڵکی تەریچ هەن جە هۆزو کلالامی  بەلام زوانەکەیشا نمەزانا،، بەنونگەو سیاسەت و ڕەگەزپەرستانە وئامریکایەکا کە سەدەو هەژدەیەمینە ئەمریکا  ئێزیاوە و ئاوا کریا ،ئیتر داگیرکەرەکێ  ڕا نەدێنێ بە خەڵک و ڕەسەن و ئەمریکای بەزوانی  هەرێمی وێشا قسێ کەرا،بەزۆر زوانی ئینگلیزیشا کەرد بە زوانی فەرمی ئاوەلاتی،دماجار  ساڵە و1990  ئەمریکا یاسا و پارێزنای زوانە کا پەسەند کریا  و زوانی کلالامیچ  یۆ بێ چا زوانا کە پشتیوانی کریا...ئی هەوالە  پەیما سەلەمنۆ کە قسەکەردەیی و نوستەی و وانای بەزوانی ئەدایی  نونگەو مەنەیۆ زوانین و پاریزنۆش.

دما قسەم  موبارەکا بایی گەرمم  جە ڕۆ زوانی ئەدایی جەهانی کەرو ،هیودارەنا چی ڕوەنە  هەورامی زوانەکێ بتاومێ یادێ خاس  جە زوانەکەیما کەرمێ و هەرمان و جالاکی جۆراوجۆر ساز بدەیمی نازمێ زوانەکەما فۆتیۆ و بە زیندەیی بازمێشۆ..

18/2/2014 د.ناجح گوڵپی

n.gulpy@gmail.com