نیشانیٛ
ئەشناسەی و نەشناسەی
Definite & indefinite articles معرفە و نکرە
چی کوڵە باسنە
لاچەمیٛ مەوزمیٛنە پەی نیشانیٛ ئەشناسەی و نەشناسەی زوانو هەورامینەو چەنی ڕوٙشنکەردەیەو
ئی نیشانیٛ زوانەکانو تەریچنە بەپاو تەوانای. نیشانێ ئەشناسەی نیشانێوەنە مەلوٙنە
سەرو واتیٛوە یام نامێوە پاسەش پەنە مەکەروٙنە هەکە ویرو مەژگ و زەینەو وەردەنگینە
دیارەو ئەشناسیێ بوٙنە، چەپەوانەکەیچ ڕاسەن پەی نامیٛ نەژناسیێ، کە بە نیشانیٛ یام
ئامراز یام مورفیم(سازە) و ئەشناسەی و نەشناسەی نامورەنە(نامیەنە)، زوانو
هەورامینە دویٛ سازیٛ- نیشانیٛ ئەشناسەی و نەشناسەیمان هەنیٛ(ەکە،کە، پەی نامیٛ نیٛری، (ەکیٛ، کیٛ) پەی نامیٛ میٛڵیٛ.
زوانو گورانینە لەهجەکانو (یارسان، زەنگنە، باجەلان، شەبەک...هتد تەنیا نیشانیٛ
"ەکە،کە) هەنەن پەی ئەشناسەو نیٛری. سازەو ئەژناسەی و نەژناسەی زوانو(گوٙران-
هەورامینە) مەلوٙنە دماو واتیٛوە.
( هەروەختیٛوە
واتیٛ نیٛرە بوٙ و بە نویسەی دەنگداری دریٛژ(ا) و کوڵ(ە)دمایش ئامابوٙنە ئا وەختە
تەنیا(کە) هوٙر مەگیٛروٙنە، وەلێم ئەگەر واتیٛوە نیٛرە بە نوسیەی بیٛدەگ دمایش
ئامابوٙنە ئاوەختە (ەکە) هوٙرمەگیٛروٙنە). پیا+کە: پیاکە، کەوا: کەواکە، پاڵا:
پاڵاکە. زانا: زاناکە، وەڵاوگا: وەڵاوگاکە، سەوروٙگا: سەوروٙگاکە. توتە: توتەکە،
بەرە: بەرەکە، سەرە: سەرەکە. کوڕ+ەکە: کوڕەکە، بان: بانەکە، درەخت: درەختەکە. باخ:
باخ+ەکە= باخەکە.
ئەگەر واتیٛوە
میٛڵیٛ بوٙنەو بە(ە)(ا)دمایشان ئاما بوٙنیٛ، ئاوەختە تەنیا (کیٛ) مەلکوٙش پوٙرە،
پیٛسەو: (قاڵیە: قاڵیەکیٛ، گروٙڵیە+کیٛ= گروٙڵیەکیٛ، جووە: جووەکیٛ. لووتە:
لوتەکیٛ، ماموٙسا: ماموٙساکیٛ، سەرنگا: سەرنگاکیٛ).
ئەگەر واتیٛ میٛڵیٛ بوٙ و دمایش بەیوٙ بە نویسەی دەنگداری پیٛسەو(یٛ)،
ئاوەختە(ەکیٛ) مەگنوٙنە سەرش، وەلێم دمانویسەکەش هەکە(یٛ)نە دلیٛنە مەشوٙ، چون دویٛ نویسیٛ دەنگداریٛ
نمەکریانیٛ پیٛوەرە بانیٛ: کناچیٛ:
کناچیٛ+ەکیٛ= کناچەکیٛ، کولەکیٛ: کولەکیٛ+ەکیٛ= کولەکەکیٛ، مریچڵیٛ: مریچڵیٛ+
ەکیٛ= مریچڵەکیٛ، لەتەریٛ: لەتەریٛ+ەکیٛ= لەتەرەکیٛ.
ئەگەر واتیٛ
نیٛرە دما نویسەش بە(ی) دمایش ئامابوٙ، سازەو(ەکە) مەلوٙنە سەرش بیٛ فاڕیای
پیٛسەو: مازی: مازی+ەکە= مازیەکە، جەوی: جەویەکە، بەرزی: بەرزیەکە.
ئەگەر واتیٛ
میٛڵیٛ دمانویسەش( ی) بوٙنە، ئاوەختە(ەکیٛ) مەگنوٙنە سەرش و دەنگو(ی) گم مەبوٙنە،
دەمواچ نمەکریوٙنە، پیٛسەو: وەزی: وەزی+ەکیٛ= وەزەکیٛ، وەنی+ەکیٛ= وەنەکیٛ، بەی:
بەیەکیٛ، مەکی: مەکی+ەکیٛ= مەکەکیٛ(مەکەکیٛش متیٛ).
ئەگەر واتیٛ
نیٛرە دما نویسەش(و) ی دەنگدار بوٙنە ئاوەختە (ەکە) مەگنوٙنە سەرش، پیٛسەو: موو:
مووەکە، بەلوو: بەلووەکە، ژووژوو: ژووژووەکە.
ئەگەر واتیٛ
نیٛرە دما نویسەش(وٙ) ی دەنگدار بوٙنە، ئاوەخە(کە) مەلوٙنە سەرش، پیٛسەو: کوٙ:
کوٙکە، لوٙ: لوٙکە، ڕوٙ: ڕوٙکە، هەرپاسە متاویچ ئەپی جوٙرە دەمواچشان بکەری(
ڕوەکە، کوەکە، لوەکە) وەلێم ئیجارە (ەکە) مەگنوٙنە سەرش و دەنگو(وٙ)ی مەواڕیوٙ
پەی(و).
سەربارو ئینەی
کەنیشانیٛ یام سازەو ئەشناسەی و نەشناسەی زوانو هەورامینە هەن، وەلێم چنڎە
ئامرازیٛ تەریٛ هەنیٛ کە ئەرکی تەرشان هەن و پەی ئەشناسای بەکار مەیانیٛ، پیٛسەو:
(ئامرازو بەستەی،هەکە، کە) یاگەنامیٛ ئیشارەی، یاوەرنامیٛ ئیشارەی(ئینە، ئانە،
ئوونە، ئی، ئا، ئوو، چینە، چیمنە، چانە، چامنە، چونە، چومنە، پیٛسە،پیٛسنە، پاسە،
پاسنە، پوٙسە، پوٙسنە)، ئی باخە، ئاباخە، ئووباخە. باخی چینە، باخی چومنە، ژەنی
پاسنیٛ، پیای پوٙسنە. نمونە پەی ئامرازو بەستەی(ئەسپیٛو کە توٙ ورەت، سانام).
هەرپاسە نامیٛ
تایبیٛ ئەوەجەش نیەن بەدەسنیشان کەردەی پیٛسەو نامیٛ ئانزانی، بە نامیٛ ئەشناسیێ
ئەژماریٛ مەکریانیٛ پیٛسەو: محەمەد، کاوان، گوٙنا، ئی نامیٛ دیاریٛ و ئەژناسیێنیٛ.
یام نامیٛ پەیامبەرانی و کتیبە ئاسمانیەکانی و نامیٛ پیرو خاسەکانو هەورامانی کە
ویرو مەژگو گردیمانە هەن بە ئەژناسیێ
ئەژمار مەکریانیٛ، یام وەختێوەنە یادو کەسێوە مەکەریوە هەکە نامیٛش باوەری ئاوەختە
بە ئەژناسیا منریوٙرە. شنیەرە یاگەنامیٛ ویٛسەرە(من، توٙ، ئاڎ، ئیٛمە، شمە، ئادیٛ)
بە ئەشناسە منریارە.
سازەو نەشناسەی(نکرە)
زوانو هەورامیە(یوٙ، پەی نیٛری)( یوە، پەی میٛڵیٛ). کوڕیٛو، کتیٛبیٛو، یانیٛو،
بانیٛو، قاچیٛو، لنگیٛو، ماشینیٛو، موویٛو، پاڵاییٛو. وەلێم ئەگەر نامەکیٛ
میٛڵیٛبوٙنە مەشوٙ(ێوە) بگنوٙنە سەرش( وەزێوە، کناچێوە، جوێوە، ژەنێوە). هەرچنڎە
ئا واتیٛ کە بە نویسیەی دەنگداری دریٛژ(ا) دمایشان مەیوٙنە، کوچیٛو مفاڕیانیٛ و(ی)
زیادبوٙنە وەرو خاترەو ئاسان واتەی. ئی نیشانیٛ ئەوامەنو زوانو فارسی باستانیەن
هەتا زوانو پەهلەوی و دەریچنە بیێنە، وەلێم ئتر چاولای نەمەنیٛنە بیٛجگەم زوانو
هەورامینە کە هەڵای پاریٛزنێنەش، هیچ برا زوانیٛوی تەرنە نەمەنیٛنە. نیشانیٛ(یو، یوە)
ئەوامەنەو ژمارە یوٙی، یەکین،(ئەیڤە، ئەیوە).
بڕێ تەر
ئامرازیٛ هەنیٛ کە ماناو نەژناسەی بەخشانیٛ وەلێم ئەرکی سەرەکیشان جیاوازەن،
پیٛسەو(یاگەنامیٛ نادیارە، یاگەنامیٛ پەرسیٛ، یاوەرنامیٛ نادیارە) یوٙ: یوٙ ئاما،
یوە ئاما، فلان گیواو، هەرکەسێ، کیٛ ئاما.
زوانو کوردیچ
پیٛسەن هەورامی وەلێم ئاڎ میٛڵیٛش نیەنە یانی سازەو ئەشناسەی تەنیا(ەکە،کە)نیٛ،
(کوڕ: کوڕەکە، توو: تووەکە). سازەو نەشناسەی(ێ، ێک).کوڕ: کوڕێ، کوڕێک، وەلێم ئا
واتیٛ کە بەدەنگداری دریٛژ دمایشان ئامان(ی) زیاڎ مەبوٙنە پەیشان (زانا: زانایێک،
مامۆستا: مامۆستایێک).
زوانو
عەرەبینە ئەشناسە بە(ال) مەکەریوٙنە، هەرنامێوە (ال)ش نەبوٙ پۆوە ئەژمار مەکریوٙنە
بە نەژناسیێ(نکرە). نیشانیٛ ئەشناسەی(مەعرفەی) مەگنوٙنە وەلیٛو نامیٛوە، وەلێم زوانو
هەورامی کوردینە سازەکە مەگنوٙنە دماو واتیٛوە.
ئەژناسە و نەژناسە(معرفە
و نکرە) شناختە و ناشناختە زوانو فارسینە
واتیٛ- نامیٛ
ئەشناسیێ زوانو فارسینە هیچ نیشانێوەش نیەنە پەی ئەشناسای، یانی گرد واتێوە بە
ئەشناسیێ ئەژمارە مەکریوٙنە، یام هیچ
نیشانیٛوە(نەژناسە) نەکرەیش نەبوٙ پۆوە پیٛسە: کتاب، پسر. وەلێم هەورامینەو
کوردینە نیشانیٛ ئەژناسەی و نەژناسەی هەنە.
چەنی ئانەیچ
زوانو فارسینە بڕێ نیشانیٛ هەنیٛ متاومیٛ پەی ئەژناسەی بەکارشان باوەرمیٛ، یام بڕیٛ ئامرازیٛ و واتیٛ و نامیٛ تەریٛ کە ئانارەشان پەنە
مەکەرمیٛ ئەژناسە منریارە: پیٛسەو: (اسم خاص / این، ان/ همین، همان، کە ...هتد).
نامیٛ تایبیٛ:
محمەد، کارەوان، کاوان، گوٙنا، ئینە نامیٛ تایبیٛنیٛ و ئەشناسیێنیٛ ئەوەجەش بە
نیشانکەردی نیەن.
این، آن: ئامرازیٛ نیشانداینیٛ، وەختیٛو
مواچی( ان ماشین، این روز) دیاریێشان مەکەری و پیٛسەو ئەژناسیای مرمانیانیٛ.(همین،
همان، همان خانە، همین کتاب)
یادکەردەی
واتێوە، نامێوە کەوەڵتەر نامیٛت بەردیٛبوٙ بە جوٙریٛ کە ئیسە نامیٛش بەری بە
ئەشناسە مەنریوٙرە. یام بڕێ نامیٛ هەنیٛ ویر و مەژگەنە چەسپیێنیٛ پیٛسەو
پەیامبەرانی و پیر و پیا خاسان. هەرپاسە (کە) ئامرازو بەستەین هەریاگێنە بەکار
ئاوما ئانامیٛ بە ئەژناسیا ئەژمارە مەکریوٙنە.(خانە کە خریدم. خانە کە توٙمیدانی
خریدم).
یاگەنامیٛ
ویٛسەریٛ بە ئەژناسیا مەنریارە پیٛسەو: من، تو، شما. نامیٛوە یام واتیٛوە کە داراو
تەمامکەری بوٙنە(متمم) بە ئەژناسیێ مەنریوٙرە، پیٛسە(کتاب من، درس امروز) ئی
نمونیٛ نیشانیٛ ناشناختەیشان نیەنە پۆ پەوکای بە مەعرفە ئەژمار مەکریانیٛ، وەلێم
کە واتت(مردی ازهورامان) نیشانیٛ ناشناختەیش لوان سەر، بە شناختە ئەژمار
نمکریوٙنە.
نامیٛ نەشناسە: نامیٛوە وەرەچەم و مەژگ و
وەردەنگینە نادیارەو نەشناسیێنە، پەی نامیٛ نەژناسیێ (ی، یک، یک، ی) ملانە سەرو
نامیٛ، یانی سازەی تەیبەو نەشناسەی زوانو فارسینە هەن، نمونیٛ:
کتاب+ی=
کتابی، یک کتاب، یک کتابی، زنانی، شبی،
مردانی، یک روزی، مردی خوبی هەرپاسە یاوەرنامیٛ نادیارە(سفەی مبهم) پیٛسەو(چە،
فلان، هر، چنین، چنان) پەی نەژناسەی بەکار مەیانیٛ(چە مردی، فلان کتاب، چنین مردی،
یکروزگاری، هر ساعتی...هتد) دماجار کریوٙ بواچمیٛ یاگەنامیٛ نادیاریٛ و سیفەی
نادیار بە ناشناختە ئەژمار مەکریانیٛ.
ئەگەر واتیٛ
بە دەنگدارو(ی) دمایش ئامابوٙ ئاوەختە
بە(ای) منویسیوٙنە، شوٙنیەرەئەگەر واتیٛوە بە(ە) دمایش ئامابوٙ(کە دەمواچە
نمەکریوٙنە فارسینە)، هەم بە(ای) دمایش مەیوٙنە. سندلی: سندلی ای، ایرانی: ایرانی
ای. نامە: نامەای.
زوانو
ئینگلیزنە نیشانیٛ یام ئامرازو ئەشناسای تەنیا (the)، نیشانیٛ نەشناسای(a, an).
(the car, the book, the apple, a book,
an aplle) چێنە فرە سەرو بەکار ئاوردەیشان نمەلمیٛنە. ئەچیٛگەیچ سازەو
ئەشناسەی و نەشناسەی مەگنوٙنە وەلیٛو واتیٛوە، وەلێم زوانو هەورامینە کەوتەن دماو
واتیٛوە.
واتیٛ
کریٛڵییٛ: کریٛڵ واتیٛ: key words
سازەو ئەشناسەی
و نەشناسەی: اداة المعرفة
و النكرة, بەفارسی شناختە
و ناشناختە (معرفە و نکرە) . بەکوردی: ناسراو و نەناسراو
بەئینگلیسی: Definite & indefinite articles
سازە: مورفیم،
تکواژە ، morphem
د.ناجح گوڵپی 12/4/2020
یەکشەممە، سەردەمو کەرەنتینەو کروٙناینە
