یادی 20 ساڵەی کۆمەلکوژی سربرینیکا ( بۆسنا و هەرسک)
11/7/ یانزەی تەمموزی هەموسالێک یادی کۆمەڵکوژی شاری سربرینیکا ( Srebrenica
) لە کۆماری بۆسناو هەرسک دەکرێتەو کە تیدا
زیاتر لە 8000 کەسی بێ دیفاع کۆمەڵکوژ
کران لەلایەن سربەکانەوە بەبیانوی جیاوزی نەژاد و ئاینەوە.ئەمساڵیش پاش تێپەڕ
بوونی بیست ساڵ ئەویادە بەرز راگیرا لە ولاتی بوسنا .
لەدوای هەرەسی دەوڵەتانی بلۆکی سۆشیالستی و پارجە بونی یەکێتی سۆڤیەت بۆ
چەندین کۆمار لەسەر بناغەی دەولەتی نەتەوەیی، پاشان لەساڵی 1992 کۆماری
یۆگوسلاڤیا ش پارچە بوو بۆ شەش دەولەت لەسەر بناغەی نەتەوە و ئەتنیکی
نەژادی.،هەریەک لە مەکدۆنیاو جەبەل
ئەسوەدو کرواتیا و سلۆڤۆنیا،سەربەخۆیی
خۆیان راگەیاند، بێ ئەوەی هیچ ئاڵۆزی و
شەڕێک بێتە ئاراوە لەدژیان لەلایەن دەولەتی سربیاوە،پاشان نەژادی بۆسنی و هەرسیک
یش لەسالی 1992 لەپەرلەمانی خۆیان بڕیاری سەربەخۆیی یان بۆ خۆیان راگەیاند و کۆماری بۆسنەو هەرسکیان راگەیاند و لەلایەن
60 دەوڵەتی جیهانەوە دان بە سەربەخۆیەکەیاندا نرا،لەدوای رگەیاندنی سەربەخۆیی
بۆسناو هەرسک و بوونی نەژادی صربی لە
بۆسنا بوە هۆ هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ،
صربەکان لەلایەن دەولەتی سربیا یان یوگوسلاڤیا(سلۆپۆدان میلۆدۆڤیچ) وە پشتیوانی
دەکران چەک جبەخانەیان بۆ دابین دەکرا
بۆیە شەڕێکی خوێناوی لە نیوان نەژادەکانی صربی و موسڵمانەکانی ناو بۆسنا دا هەڵگیرسا ،ئەم
جەنگە لە سەرەتای 3/1992 دەستی پێ کرد تا کۆتایی ساڵی 1995 بەردوام بوو، زیاتر لە
سێ سالێ خایاند،لەم شەرەدا کرواتەکانیش
بونە پشتیوانی سربەکان .
لەدرێژەی شەڕی سێ سالەدا بە سەدان
و بگرە هەزران تاوان دژ بە نەژادی بۆسنیەکان ئەنجام دراوە کەهەر هەمویان دەچنە
خانەی پاکتاوی نەژادیەوە.
دولەتانی ئەوروپاو نەتەوەیەکگرتوەکان
هەوڵیان دا بۆ وەستانی شەڕەکە
بەلام بێ ئەنجام بوو، بە پێی
پەیمان نامەی دایتۆن هێزی ئاشتی پاریزی نەتەوەیەکگرتوەکان پێک هات لە سەرەتای ساڵی
1995 وە بۆ پاراستنی ئاشتی و کۆتایی هێنان بەشەر، هیزی سەربازی هۆڵەندیەکان لە
کۆماری بۆسناو هەرسک بلاوەیان پێ کرا چەند
شاریان وەک شوێنێکی هێمنو پاریزراوا
راگەیاند بۆ پاراستنی خەڵک لەوانە شاری سەرایبۆ گوراژدە ،بەهیجان توزالا و سربرینیکا
بوون کە بە سەربازی ئاشتی پاریزی
نەتەوەیەکگرتوەکان دەپاریزرا،کە بەرەگەز هۆڵەندی بوون.
ڕاتکۆ میلادیج و ڕادۆڤان کەرادیچ دوو فەرماندەی
سربەکان بوو گەمارۆی شاری سربرینکای دا و بۆماوەی مانگێک ئابڵۆقەی خۆراک و هاتووچۆیان
خستە سەری هەندێ لە سەربازە ئاشتی پاریزەکانی بە بارمتە گرت و سەرەرای هەوڵی ولاتانو نەتەوەیەکگرتوەکان
ئازادی نەکردن تا مەرجەکانی خۆی
سەپاند ئەویش بێ جەک کردنی خەڵکی ناوشاری
سربرنیکا بوو، هەروەها هەندێ هەلو مەرجی
تەکنیکی سەربازی هێزی ئاسامانی و کەمتەرخەمی کار بەدەستان بۆ پشتیوانی هێزە ئاشتی پاریزەکە گرفتی تێکەوت
بۆیە دواتر سربەکان هێرشی دڕندانەی کردە سەر خەڵکی شارەکە بەهەموشیوەیەک کوشتاری ئەو خەڵکە بێ دیفاعەی
دەس پێکرد ژنو مناڵی لەپیاوەکان جیا کردوە
،کە زیاتر لە 8000 خەڵکی تیدا کوژرا لە پیرو گەنج و ژن ومنال، کۆمەڵکوژی لەساڵی 1995 و لە سەرەتای مانگی تەموزەوە دەستی پێکرد لەرۆژەکانی
(6 تاکو 14 تەموزی خایاند ) ،بەلام ڕۆژی یانزەی تەموز دانراوە بە ڕۆژی
یادکردنەوەی کۆمەڵکوژی بۆسنا و هەرسک لە سربرنیکا.
کۆمەڵکوژی بۆسنا دادگای تایبەتی بۆ دامەزراوە لە لایەن
ئەنجومەنی ئاسایشەوە بەناوی( لیژنە یان
دادگای تاوانی نێودەوڵەتی یوگوسلاڤیا
) بەپێ بڕیاری ژمارە 827 لە
25/5/1993 دا بارەگاکەی لەلاهای بوو ،بۆ دادگایی کردنی ئەو
تاوانانەی کە لە بۆسنا رویان داوە وەک
تاوانی جەنگ و کۆمەڵکوژی وتاوانی دژی مرۆڤایەتی و پێشێلکاریەکانی پەیماننامەی
جنیف، دەسەلاتی دادگایی کردنی دەوڵەت و
ڕیکخراوەکانی نەبوو تەنیا دەسەلاتی
دادگایی کردنی کەسانی تاوانباری هەبوو ،زۆرترین دەسەلاتی حوکمی هەتا هەتایی بوو.
لەساڵی 2004 دا دادگا حوکمی 35 ساڵی سەپاند بەسەر تاوانبار(رادیسلاف
کرادیتش) ،بەلام هەردوتاوانباری سەرەکی
کوشتاری سربرینیتسا ( ڕادکۆ
میلادیچ،رادۆڤان کەرادیچ) خۆیان نەداوە بەدەستەوە ،لەساڵی 2011 دا دەسگیر کران .
هەروەها تاوانبار تولیمر لە سالێ 2007 دەسگیر کراوە زیندانی هەتا هەتایی بەسەردا
سەپاوە.
نزیکەی 19000 هەزار کەس بەتاوانی جەنگو کۆمەڵکوژی بۆسنە تۆمەتبار کراون
تائیستا 892 کەس لەو تۆمەتبارانە لە ناو ئیداراتی دەولەت کار دەکەن و کەسیش لەگوڵ
کاڵتریان پێ نالێ و ووەزۆرێک لەتۆمەتبارانە نادیارن ونەناسنێراون یان دەسگیر نەکراون.
ساڵانە یادی ئەم کۆمەڵکوژیە
دەکرێتەوە ،پاش کۆتایی هاتنی جەنگ ،سربەکان سکالایان تۆمار کرد دژی دەولەتی
یوگوسلاڤیا لەنەتەوە یەکگرتوەکان، بەلام
بێ سود بوو چونکە پشتیوانی نیودەوڵەتی نەبوو ،بۆیە دادگایەکی تایبەت دامەزرا بۆدادگاییکردنی تاوانبارانی ئەم جەنگە، بەلام
دادگا دەوڵەتی یوگوسلاڤیای تاونبار نەکرد
بەڵکو سربەکانی ناو بۆسناو هەرسکی بەتاوانبار دانا، کوشتارەکانیشی بەتاوانی
جینۆساید ئەژمار کرد ، تائیستاش کۆمەڵیک لە تاوانبارانی ئەو جەنگە دەژین و خۆیان
پەنا داوە لە ولاتانی ئەوروپاو یوگوسلاڤیا
دادگایی نەکراون،ڕیکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لە یوگوسلاڤیا فشرای زۆریان
دەکرد تا پەەرلەمانی ئەو ولاتە کوشتاری
بۆسنا بە جینۆساید بناسێنن بەلام ئەمەش
سەری نەگرت.
دواتر تیمەکانی هەڵدانەوەی گۆرە
بەکۆمەڵەکانی کۆمەڵکوژی بۆسنا و هەرسک کە لەلایەن دادگای تاوانکاری نێوتدەولەتی
تایبەت بە بۆسنا دامەزرابوون
،بۆیان دەرکەوت ئەوانەی کە کۆمەڵکوژ کراون هەمویان موسڵمانی بۆسنە و
هەرسکن ئەویش لەڕیگای ئەزمونی DNA
بوو،
لە شەری بۆسناو هەرسکدا زیاتر لە
250 هەزار کەس کوژران و زیاتر لە دووملیۆن کەس ئاوارە بوو،تائیستا زیاتر لە
16500 کەس لەنیو گۆڕەبەکۆمەلەکاندا ناسراونەتەوە ،کە زیاتر لە 300 گۆڕی بەکۆمەڵ
هەیە، کۆمسیۆنی نیودەولەتی بێ سەروشوێنکراوان
(international commission on missing persons ICMP ) کاری خۆی دەکات لە سەر گۆڕە بەکۆمەلەکانی
بۆسنا و لەڕێگەی DNA قوربانیەکان دەناسرێنەوە.
ئەم کۆمسیۆنە لەساڵی 2003 وە هاتونەتە عیراق تا دەستی هاوکاری درێژ بکەن،و
لەساڵی 2005 وە دەستیان بەکار کردوە ،ولەساڵی 2008 نوسینگەی خۆیان لەبەغدا کردوە،،هەروەها لە ساڵی
2010وە لە هەولێری پایتەختی هەرێمیش نوسینگەیان داناوە تا بەهاوکاری وەزارەتی
شەهیدانو ئەنفالکراوان کار لە سەر
هەڵدانەوەی گۆڕە بەکۆمەلەکان و بێ سەروشوێنکراوان بکەن بەشیوەیەکی زانستی.
وەزارەتی مافی مرۆڤی عیراق رای گەیاندوە کە زیاتر لە 400 گۆڕی بەکۆمەڵ هەیە
.کارکردن دۆزینەوەیان بەردەوامە.
کۆمەڵکوژی سربرینیکا تا ئیستا بەخاڵێکی رەش دائەنرێ بەنیو چەوانی
دوەڵەتانی ئەوروپاوە ،کە لەناوەراست ئەو
هەموو ولاتە بەناو دیموکراتیە و پاریزەری مافی مرۆڤەوە ئەنجام دراوە.
نەژاد و ئاین ڕۆڵی هەبوە بۆ ئەنجامدانی
ئەو کۆمەڵکوژیە ،مەسیحیەکان پشتیوانو هاندەری بوون بۆ کوشتاری موسڵمانەکان،
لەسالی 2006 ولاتی هۆلەندا دانی نا بە کەتەرخەمی هێزەکانیدا لە پاراستنی خەڵکی موسلمانی
بۆسنە و هەرسک لەشاری سربرینیکا.
نەتەوەی کورد وەک بۆسنیەکان کۆمەڵکوژ کراوە ،لە چەند رویەکەوە لەیەک دەچین ئەویش تا ئیستا تاوانبارانی ئەم کۆمەڵکوژیە بە سزای خۆیان نەگەیشتوون، تاوانەکان بەبەرجاوی
ولاتانی زل هێزو پاریزەری مافی مرۆڤ و دیموکراتیتەوە ئەنجام دراون، تا ئیستا زۆربەی قوربانیەکانی هەردولا لە ناوگۆڕە
بەکۆمەلەکاندان و دەرنەهینراونەتەوە و نەناسێنراون.
دادگایی کردنی تاوانباران تا ئیستاش بەردەوامە جونکە بەهەزارن تاوانبار هەیە و خۆیان رادەستی دادگا نەکردوە.
، ئەم تاوانە بۆلە ناوبردنی نەژادی بوسنی موسڵمانان بوە و لەلایەن ولاتانی مەسیحی ئەرتۆدکسیەوە
پشتیوانی کراون وەک روسیا و یۆنان وقبرس و رۆمانیا. بەمەبەستی ئاواکردنی کۆمارێکی
ئەرثۆدۆکسی گەورە.
کوشتاری سربرینیکا ی موسڵمانەکان نۆیەم کوشتار بوە لە ئەوروپا ، پێشتر جەند کوشتارێک رویان داوە وەک:
یەکەم/ کوشتاری موسڵمانان لە ئەوروپا
لە دوای تێکشکانی دەولەتی عوسمانی لە شەڕی نەمسا ساڵەکانی (1683-1699 ) کە
بە کوشتاری جەنگی نەمسا ناسراوە،
دوەم/ ساڵی 1711 هەڵمەتیک بۆ
کوشتنی موسڵمانانی هەرسک و جەبەل ئەسوەد کرا کە زیاتر لەهەزار کەسی تیا کوژرا.
سێەم/ کوشتاری ساڵی( 1804-1867) لە بوسنا کاتێ سربەکان دەولەتی مەسیحیان
راگەیاند
چوارەم/ کوشتاری ساڵی (1876-1878) کاتێ سربەکان دەستیان گرت بەسەر بۆسناو هەرسک و جەبەل ئەسوەد دا
پێنجەم/ بە زۆرەملێ راگوستنی موسڵمانانی بوسنا بۆ تورکیا
شەشەم/کوشتاری موسڵمانان لە سالی(1912-1913)
حەوتەم / کوشتاری مەزن کە لەساڵی
(1914-1945) دەخایەنێ و ئەو کات کۆماری یوگوسلاڤیای یەکگرتوو دروست بوە، زیاتر لە
5000 موسڵمانی ئەو ولاتە کۆمەڵکوژ کراون لەو ماوەیەدا.
هەشتەم/ لە ماوەی سالانی جەنگی جیهانی دوەم (1941-1945) زیاتر لە 103 هەزار
بۆسنی موسڵمان کوژراون
ئەم کۆمەڵکوژیانە سربەکانی
بۆسنا و سربەکانی یوگوسلاڤیا خۆیان دانیان
پیدا ناوە، بەلام وەک دەولەتی صربیا یوگوسلاڤیا
تا ئیستا کوشتاری بۆسنایان
بەشێوەیەکی فەرمی بە جئینۆساید نەنانسیوە.
تا ئیستا ئەنجومەنی ئاسایش دانی نەناوە بە
کۆمەڵکوژی بۆسنەدا، دوای ئەوەی ڕوسیا مافی ڤیتۆ کردنی دژی بڕیاری ناساندنەکە
بەکار هێنا لەم هەفتەی پێشودا ،لەکاتیکدا
دادگای تاوانکاری نێودەولەتی لاهای
و دادگای عەدلی نیودەوڵتی سەر بە نەتەوە یەکگرتوەکان کوشتاری سربرینیکا یان
بە کۆمەڵکوژی ئەژمار کردوە. هەریەک لە دەولەتەکانی سربیاو کرواتیا کە پشتیوان و
هاندەری سربەکانی بۆسنا بوون ،لە تۆمەتی بەشداری کردن لەجینۆساید بێ تاوان دەرجون لەلایەن دادگای عەدلی
نێودەوڵەتیوە، کە سەر بە نەتەوە یەکگرتوەکانەو لە کێشەکانی نیوان دەوڵەتان
دەکۆڵێتەوە.
کۆمەڵکوژیەکانی بۆسنا لە چاو
کۆمەڵکوژی کورد گەلێ هەنگاوی مەزنی ناوە
،تەنها ئەوەندەی ماوە کە ئەنجومەنی ئاسایش دانی پێدا بنێ ،هەروەها هەوڵەکانیان بەردەوامە کە دەوڵەتی
سربیا وەک تاوانباری سەرەکی بناسێنن، بەلام کۆمەڵکوژی کورد (ئەنفال،کیمیاباران،بارزانیەکان،فەیلیەکان،تا
دەگاتە شنگال و کۆبانی،،،هتد) تا ئیستا لە سەرەتای کار کردنین و لەخاڵی دەسپێکداین
بۆ بردنە پێش و بە جیهانی ناساندنی، جونکە کوردستان دەولەت نیە و کارەکانی
بەجینۆساید ناساندن لەڕێگای دەوڵەتەوە
دەگاتە کۆڕو کۆمەڵی نیودەولەتی بۆ ناساندن، سەرەرای ئەوەش جالاکوان و
ڕیکخراوی ناحکومی بواری جینۆساید دەتوانێ ئەو کەیسانە بباتە پیش لەسەرئاستی
نیودەوڵەتی، بۆیە زۆر گرنگە کە حکومەتی هەرێم پشتیوانی ڕیکخراوەکانی بواری
جینۆساید و کەسایەتیە کوردەکانی هەندەران بکات تا ئەم کەیسانە بجولێنن و تەکانیان
پێ بدەن لەسوەر ئاستی جیهان بەتایبەت ولاتانی
ئەوروپا .
د.ناجح گوڵپی
