چێشما سەرا پەی یادو کیمیا واران و هەڵەبجەی

چێشما سەرا پەی یادو کیمیا واران و هەڵەبجەی

ویسو حەوت سالێ چیوەڵتەر جە ڕۆ 16/3/1988 شارو هەلەبجەی بی بە مەیدان و جەنگی و چێر پاو  سوپاو  عیراق و ئیرانی،پەی یەکلا کەردەیۆ جەنگەکەی سوپاو هەمیشە دڕندەو داخ لەدل و بەعسی هۆرست بە بەکار ئاوردە و چەکی کیمیایی  و سەرو شارو هەڵەبجەینە بەجۆرێ کە بەرنامەشەنە بێ  نازۆ زیندە بەڕۆحش چەنە بەربشۆ ، ئی هەرمانە سەرپێچی کارێ  کە دژو گرد عورف و یاسا  میان نەتەوەیەکا بێ ،بەلام بێ گوۆشدای و  بە هۆرکەردەی گڵۆپی سەوزی جەلایەن و دەوڵەتە زل هێزەکا  دنیێوە  و وەروجەما گرد و دامو دەزگا ئینسان دۆسەکاوە  کەردە، کە وەڵتەریچ  فرە یاگەکا کوردسانی و  وەرەکا جەنگینە دژو  سوپاو ئیرانی  و خەلکی مەدەنی بەکارش ئاوردەبێ.

هەڵبەت بێ بەرنامەیی و کەم تەجرۆبەیی  و  دور وینی  سیاسی حزبەکا  باشوری  کە  هامشان و سوپاو ئیرانی پەی داگیرکەردەی هەلەبجەی یۆ بێ چا بەهانا داشا  دەسۆ  پەی سوپاو فاشستی بەعسی کە  تۆلەو چنیدن ساڵا  قینەو وێش وارنۆ ملو هەلەبجەیو ناوچەکەیرە  .

کیمیا واران کەردەی هەڵەبجەی  و شەهید بیەی  هەزارن خەڵکی بێ تاوانی  جە ژەن و زاڕۆڵەی ،جە گیانەوەری بێ زوانی، پیس بیەی ژینگەی و  کوشتەی سروشتی، ئینە تاوانێ گەورێنە  و پەنەش ماچا  جینۆساید (کۆمەڵ کوشتەی- کۆشتەی-گەل کوشتەی- وەچە کوشتەی) جەهەمان کاتەنە  بە تاوانەو جەنگی ئەژمار کریۆ  جونکە  بە  پێچەوا نەو گرد یاساو ڕیسا کا جەنگیوەن  کە بەهێج جۆرێ نمەبۆ  جەوەخت و جەنگیەن خەڵکی مەدەنی کریۆ ئامانج .

جینۆساید: genocide    بەماناو   دلێنە بەردەیو  کوشتەی  نەتەوێ یان بەشێ جەنەتەوەی  ،یان ڕەگەزێ  ، گروپێ ئەتنی،یان ئاینی ، کە بەرنامەڕیزیش پەی کریۆ...genocide  واژێ لاتینیەنە   دوێ بەشێن    gen   جین  یانی ڕەگەز ، cide  یانی کوشتەیی و  فۆتنای، کە هەردوی سەرو یۆیۆ ئی مانێ مدۆ ( ڕەگەز کوشی..نەوە کوشی ،وەچە کوشی).

ئینەیچ پێناسە و جینۆسیادی   جە لایەن و نەتەوە یەکگرتوەکاوە:
هەوڵو تەقەلای بەپلانو بەرنامەن جەلایەنو دەسەلاتێوە یان دەولەتێوە پەی دلێنەبەردەو گەلێ تەری کەپێوەژیوا، ئەگەر دلێنە نەبەرۆش بۆ بە بایسو  مەتەرسیو خەتەری سەرو بیەی دەسەلاتو وێش....پەی نمونەی ماچمێ ئەنفال جینۆسایدا: یانی سەلەمیان کەئیراق پەی نیازو مەبەستو تایبەتی وێش  گەل و کوردیش دلێنەبەردەن،کە لادەگا نشینەکێ کوردسانیش گرتێو بەزیندەیی کەردێش چێرو خاکیوە،کە بەشێ گرنگ وفرێ بێنێ جەنەتەوەو کوردی،پی شێوە تاوانێ گەورێو ترسانکەش کەردە دەرهەق بەنەتەوەو وکوردی

ئیسا هەڵەبجە دماو  27  ساڵا  بیەن پاریزگا و هەم پایتەخت و ئاشتی  کوردسانی،،هەلبەت ئی دوە نام و نیشانی  قەدر نیایا ئەو شەهیدەکاش  کە بە جۆرێ دڕندانەو بێتاوان   وەرو چەما  گردو دنیێوە  جینۆساید کریا .

 هەڵەبجە و شەهیدانی  دماو ئی تاوانە گەورێ کە دەرهەقش کریا  دوبارەو  سەرنەوایۆ  ژیان دەسش پەنەکردەنۆ و ژیوانۆ   و پارێزگێوەن جە هەرێم و کوردسانی ،ئێمە پێسە خەڵکو هەلەبجە ی و دەرو بەریش و پێسە کەسوکار و قوربانیا  تاوانەو کیمیاواران و هەلەبجەی  هەرمانو کاری فرە قورس گنۆ سەرما کە پیوە بەهامکاری گرد لایەنە پەیوەندی دارەکا  کەرمێشا پەی ئانەی هەلەبجە  بۆ بەشارێ نمونەیی جە کوردستانەن و  جیهانەنە.. سەرو  ئاست و دلێ  و  بەری..

 یەکەم  : دلێنە: 

 کۆمەڵێ هەرمانی هەنێ مەشۆ هەنگامەکاما  تنێ کەرمێ پەی ئانەی زوتەر یاومێ  مەنزلە  چون فرە دما کەوتێنمێ   :   

1-      دەسو برد کەردەی  پەی  ئاوەدان کەردەیۆ دلێ شاری، جون هەلای ئاسەوار و وڕیای مەنەن .

2-      قەرەبو  کەسوکار و شەهیدا( موچە و نیشتەجا کەردەی )  کە هەنگامێ خاسەش بڕینە  .ئینە مەشۆ هەمیشە بەردەوام بۆ و   گرنگی زیاتەش دریۆ پەنە ،تا ژیانێ ئاسودە تەر فەراهەم کریۆ پەیشا.

3-      چارەسەرو  زەخمیەکا  چەکی کیمیایی  .چی بوارەنە  وەرکەوتەی کیمیایی  کەمتەرخەمی کریان وەرانوەرشا  ،جون هەتا ئیسا حکومەت نەتاوانش  برینداری کیمیایی هەلەبجەی  کیانۆ وەلاتێ ئەوروپی. هەر  دلێنە  یان ئیرانەنە  جارەسەرشا ور گرتەن،،وەختەکارێنە ئیران وێش زەخمیە کیمیایەکاش  کیانۆ بەرو وەلاتی پەی جارەسەری.

4-      خەسەخانێ تایبەت  پەی جارەسەرو  زەخمیە کیمیایەکا  هەلەبجەنە  کریانۆ  جە سالەو  2006  یۆ هەتا ئیسە  نەتەمامیان،  ئینە کەمتەرخەمی و گەندەڵی و بێ دەربەسی حکومەتی بەر وزۆ  پەی  پاریزگاو هەلەبجەی و تاوانەو کیمیا وارانی. مەشۆ  فشارەکام  زیادێ کەرمێ  تا ئی خەسەخانە تەمامیۆ و  کەلو پەلو دەرمانی خاسش  پەی بارا  بە دکتۆری تایبەت ۆ تا بە زەریفی هەرمانەکاش  کەرۆ و  خزمەت بە زەخمییە  کیمیایەکا کەرۆ  جەهەلەبجەن و  هەم بۆ بە   سەنتەری پەی کوردسانی و جیهانی.

5-      کەردەیۆ  بەش و( بەڵگەنامە- دۆکیومێنتی)  پەی پاریزنای هەرچی بەڵگەو فاکت هەن سەرو  کیمیاواران و هەلەبجەی، تا وەردەسمانە بۆ  پەی نیشان دایش بە گرد و دنیایا و  هەر کەسێ مێ سەردانو هەلەبجەی کەرۆ.

6-      تائیسە  دلێنە  ڕۆشن ویری سەرو جینۆسایدی فرە کەما  یان هەر نیا، مەشۆ جەهەلەبجەنە  پەیمانگا  یان سکوڵ کریۆوە  تا  گرکەس بیاۆنە جە  چەمک و جینۆسایدی  هەم پەی ئانەی نەوەی داهاتوو   یاوۆنە  کە چ تاوانێ دەرهەق بە  ئەداو بابەیش  و وەلاتەکەیش کرێێنە،جەنی کۆڕو سیمیناری ی بەردەوامی سەرو  مەسەلێ کیماواران و  جەکی کیمیایی و   جینۆسایدی.

7-      مەشۆ هەولەکاما  تنێ کەرمێ پەی داداگایی کەردەی  تاوانبارا  کیمیاواران و هەلەبجەی، چی بارۆ  دەسەلات و هەرێمی فرە کەمتەر خەم بیەن  یان هەر وستەنش پەشتەو کەنۆلا، نەک هەر یەک تاوانبارش نەدان دادگا  بەڵکو  داڵدەو پارێزنێنش،،کە ئینە  تاوانەن.

8-      مەشۆ  هەولەکاما زیاتەرێ کەرمێ پەی قەرەبو کەردەیۆ گرد خەڵکو پاریزگاو هەلەبجەی( ڕزگار بیەکا چەکی کیمیایی)  جون گرد زیان مەندێ مادی و مەعنەوی بیێنێ،ئنەیچ بەفشارو  وێماو حکومەتو هەرێمی بۆ سەرو حکومەتو فیدراڵو عراقی  کە  میرات گێرو حکومەتی وەڵینین.

9-      ئێستەیۆ و گلیر کەردەیۆ و پەرچین کەردەی ڕوفاتو گۆڕە بەکۆمەڵکا کیمیا واران و هەلەبجەی جە ناوچەکەنە .هەرپاسە  ئاردەیۆ رفاتەکا   ئا خەڵکی کە  بە  زەخمینی  جە ئیرانو یاگەکا تەرینە  گیانشا جەدەس دان،،یان گرنگی دای بە گۆڕستانەکاشا  و نازمێ دلێنە بشا   جون ئینە بەڵگێ زیندەن دەسماوە پەی ئەشناسای ئی تاوانێ سەرو ئاستو جەهانی

دوەم:  سەرو ئاست و  بەری

ئانە کە گنۆسەرو شانەیما  جە ئاست و بەرینە  تەنیا یەک هەرمانی فرە قورسا  ،ڕەنگا دەیان ساڵی  بەرۆ ئادیچ  ( بەجینۆساید ئەشناسای تاوانە وکیمیا واران و  هەلەبجەیا  جە ئاستو جەهانینە)

بەجینۆسیاد ئەشناسای کۆمەلێ هەنگامێش گەرکێنی  کە جەئارۆنە  پەی نەتەوە وکوردی فرە ئەستەمێنی   جون ئێمە دەولەت نیەنمی..

جینۆساید ئەشناسای مەشۆ دلێ  ڕێک وزیاو نەتەوە یۆگرتەکانە بۆ، پەی یاونای ئی  سکالایما  بە نەتەوە یۆگرتەکا  هەولو تەقەلای فرەش گەرەکا  : پەی نمونەی  مەشۆ ئێمە  هەوڵ دەیمێ  جە فرەو  پەرلەمان و  وەلاتەکا جەهانینە  کەیسو جینۆساید  وکوردی  ئەنفال و کیمیاوارن  بە فەرمی بشناسیۆ و هەرپاسە پەرلەمان و ئاوەلاتیە پاسە کەرۆ کە حکومەتیچ ددانش بنیۆ پۆرە،  چی راوە ئەگەر ئێمە چن حکومەتێ  ئەوروپای  ددان بنیا  چینۆساید و کوردینە ،،متاوا  کەراش پڕۆژە بڕیار جە نەتەوە یۆگرتەکانە،،ئاوەختە  نەتەوە یۆگرتەکێ جەهانی  کەراش بە بڕیارێ  میان نەتەوەیی  و ئەنفال و کیمیاواران کوردی سەر و ئاست و دنیای بە جینۆساید مشناسیۆ.

مەشۆ  چێگەنە مدرمێ بزانمێ  کێن کە کەیسو جینۆسایدی بەرۆ دلێ  پەرلەمان و وەلاتا..  بێ گومان  حکومتو هەرێمی نمەتاوۆ کەیسو جینۆسایدی بەرۆ دلێ بەرنامەو پەرلەمان و وەلاتەکا  خارجی،،جون  حکومەتو هەرێمی وەلات نیا و دنیای ددان نەیان پۆرە..چێگەنە  مەشۆ حکومەت بەهامکاری و پشتیوان کەردەی  ڕیک وزیاکا بوارو جینۆسایدی هەوڵ بدۆ جە راو ڕیکخراوەکاوە  ئی کەیسیە بەرۆ دلێ پەرلەمانەکا  وەلاتا جەهانی،،هەم  هەنگامەکش کرژ بنیۆ تا لۆبی درۆس کەرۆ و حکومەتەکێجشا ئی هەنگامێ بنیا  جە روو ئینسانەتیۆ.

نمونە و ئینە  جینۆساید و یوگۆسلاڤیای و کۆسۆڤۆو کرواتیا ی بێ ،کە جەراو  هەرمانو  فشار وڕیک وزیاکاشاوە  تاواشا بەجینۆسایدش بشناسا.

هەرپاسە  نەتەوە یۆگرتەکێ متاوا دادگێوە تایبەت  بنیارە پەی دادگایی کەردەی  ،،بەلام داخەم مەشۆ  جەعراقەنە  ئەمریکاو زل هێزەکێ و نەتەوە یۆگرتەکێ  گەرکشا نەبێ داداگیوە میان نەتەوەیی بنیارە  و داداوەری شارەزا بارا پەی ئی داداگایە، هۆرستێ دادگێوە تایبەتشا نیارە عراقەنە  بەنامێ ( دادگاو بالاو تاوانەکا عراقی) پەی دادگای کەردەی  تاوانەکا حکومەتو سەدامی و تاوانبارا ئەنفال ی و کیمیاوارانی.هەرپاسە نەشارەزایی و کەمتەرخەمی  سیاسی و دەسەلات بەدەسەکا  کوردی  جە بوارو دادگایی کەردەی جینۆسایدینە  .ئی دادگاشە  بەرهەم ئاورد ، کە هیچ سودێش نەبیەن  پەی  بە جیهان ئەشناسای جینۆسایدو نەتەوەو کوردی.
یانی تائیسە  سەرو ئاست و جەهانی تەنیا  پەرلەمان و  حکومەت عراقی ددانش نیان جینۆسایدو گەل وکوردیرە،،هەرپاسە  حکومەتو هەریمیج. جەنی ئانەیچە  هەڵای هیچ بڕگیوە جە یاساکەیش  جا بەجا نەکەردێنە   تەنیا  مەرکەبو سەرو کاخەزین،،پەی نمونەی مەشۆ عراق قەرەبو زیان مەندا  جینۆسایدی کەرۆوە،،یان تاوانارەکا جینۆسایدی دادگایی کەرۆ..هتد

دەربارەو هەولەکا  ڕیکوزیاکا  بوارو جینۆسایدی جە بەرو کوردسانیەن  ،،ئاننە من ئاگادار بوو هەنگامو هەرمانەکا  ڕیکوزیاو (جاودێری کوردۆساید-چاک)  بەرز گێرو کەسالانە  جە پایتەختو وەلاتەکا ئەوروپاینە  یادو هەلەبجەیو ئەنفالی کەراوە ،هەرپاسە  سالە 2012 ینە تاواشا کەیسو ئەنفالی و هەلەبجەی پەرلەمانو سویدیەن بشناسا، وە ئی کەیسیجە هەر جەلایەنو هەمان ڕیک وزیایۆ بریان پەرلەمان سویسرای جەسالە و2011 ینە بەلام دەنگی تەماش بەدەس ناورد ،،مەشۆ دماو چن سالێ تەری هەم دیسان هەولێ دریا پەی ئانەی وزیۆوە دلێ بەرنامەو کاروی پەرلەمانی، جەنی ئانەیە چن دین کۆرو سیمینار شا بەستەن  دلێ پەرلەمانو ئەوروپاینەو  هەرپاسە پەرلەمان و دانیمارکینە..

چی هەرمانو کارەنە  حکومەتو هەرێمی نەک هەر پشتیوانی  بەڵکو دژایەتی  ئی ڕیکخراویشە کەردەن،وەختەکارێنە ئەشیا  هامکارێ یۆترینی بانە،، دژایەتیکەیچش  هەر سەرو مەسەلێ داداگای کەردەی تاوانبارا هەلەبجەیو  ئەنفالی  پەیدا بیەن  ڕیکوزیا ماچۆ  مەشۆ دادگای کریا،،حکومەتیچ پاریزنۆشا،،

ڕێوە تەر پەی جینۆساید ئەشناسای سەرو ئاستو جەهانی  ئانەن مەشۆ پاسە کەرمێ  کە خەڵکو هەلەبجەی یان کەسوکارو قوربانیا  جە دادگاو ئا وەلاتانە  شکات و کۆمپانیاو بازرگانەکا جەکو کیمیایی کەرا، بەڵگە نامەی پیوست بدانە،،هەڵبەت ئی هەرمانی فرە قورسەنە   جون هیچ دەولەتێ پەرژەوەندی ویش و کۆمپانیاکاش  مەوزۆ جێر پەی گەلو کوردی بێ کەس و بێ پشتیوانی،،نمونە و ئینەی  دادگایی کەردەی بازرگانی هۆلەندی بێ ( فرانس ڤان ئانرات) کە جەکی کیمیایش بە  ڕژێمو بەعسی ورەتەبێ،،کۆمەڵی خەڵکو سەردەشتی و هەلەبجەی جە هۆلەندا شکات کەرد داداگا و ئا وەلاتینە  دداگایی کریا و 17 سالێ حکم درای جەنی غرامە کەردەیش بە بڕو چن هەزار یۆرۆی و دریا بە قەرەبو  سکالا کارەکا،، هەڵبەت پەی  وەڵ وستەی جوڵنای  ئی کەیسی  هەمدیسان ڕیکوزیا و جاودێری کوردۆسایدی ڕۆڵی بەرزش بێ جەنی سکالا کارەکا، هەم دەولەتو ئێران یج،، ئی نمونە ماچۆ مەشۆ خەڵك و ڕیکوزێکێ پیوەر ەهەرمانە کەرا  جەنی کۆمەکو پشتیوانی حکومەتی کوردی.

جە  کەیس و بەدادگا یاونای کۆمپانیا  تاوابارەکانە کۆمەلە وقوربانیاو کیمیاوارانو جەکی کیمیایی هەلەبجە  بەهامکاری کەسو کارو شەهیدەکا  سەدان سکالێشا تۆمار کەردێنی دژو ئانیشا  کە دەسشا بیەن جەورەتەی جەکی کیمیایی بە ڕژێم و بەعسی، جەڕاو  کۆمەلێ پاریزەرا  جەهانیوە، بەلام تا ئارۆ  هیچ  ئەنجامێ دەس نەکەوتەن.

دما قسەما ئانەن  کە هەلەبجەنە  گردما پیوەرە  بە گازی کیمیایی  خنیکیامێ،  ئاوەختە فرەو دەگاکا سنورەکەی بە هۆکارو  وەزعە نالەبارەو کوردسانی گرکەس یاگێ وێش چۆلە کەردێ بێو  ئامێبێنێ هەلەبجە،هەورامان ،،شارەزوور،،هەرپاسە ناوجەکا تەری،  ئیسەیچ واجبا سەرما  گر پێوەرە  یەک دەس  نەمێ وەنە و هەلەبجەیی و دەوروبەریش ئاوەدان کەرمێ،نازمێ کەس بۆ بایسو دوبەرەکی و فەرامۆش کەردەی  ئەوی تەری،،پارێزگێوە  پەڕ جەئاشتی و ئاوەەدانی  درۆس کەرمێوە  کە جیاواز بۆ جەگردو پارێزگاکا  کوردسانی و  جەهانی..

سلام پەی ڕۆح و شەهیدا کیمیاوارانی و گرد شەهیدا کوردسانی

د.ناجح گوڵپی n.gulpy@gmail.com 

15/3/22015