نەوام چومسکی Noam Chomsky
نامیٛش (ئەڤرام نەوام چومسکی)ن، حەوتو مانگەو دیسەمبەرو 1928 جە فلادیلفیا-ئەمریکانە پەیڎابیەن. تاتەش ڕازوانزانو عیبری بیەن، ئەڎاش ماموٙسێ بییٛنە. چومسکی بەکالوریوسش جە زانگاو پەنسلڤانیای ئاورد. چیٛرو دەسو ماموٙساکەیشنە (زیلنگ هاریس) زانشتو زوانیش وانان. جە پەیمانگای تەکنەلۆجی ماساچوستسینە ئەرکو وانەواچو زوانی و هوٙرگیٛڵنای ماشینش هوٙرگیٛرت. جە ئەنجامنە دیامانو ڕازوانو بەرهەمئاوردەیش-زایشی دەربارەو ساختاری ئاردەنە، بی بایسو فاڕیای و گەشەی جە ویارو زوانئەشناساینە. هەر ئی دیامانە-ویرە بی بە بنەڕەت پەی زوانئەشناسای و شوٙنەماش نیا ملو فەلسەفەی و زانشتو کوٙمپیوتەریرە. هەرچندە ڕازوانی زایشی نەیاریٛ و دوسیٛچش بیٛنیٛ، بڕێ دژش قسیٛکەریٛنیٛ و بڕێچ هامڕێش بیٛنیٛ و پەشتیش گیٛریٛنیٛ. ئینە هەرمانەو ڕوٙزگارینە هەرکەس ڕای زانشتیە و ڕاسەش گیٛرتەنەوەر و ڕووە سەرکەوتەی لوا، ئەکید نەیارەکیٛش مارەتوٙپێ فرەمڎا وەردەمش و دوٙسەکیٛش مەنیشانیٛ چیٛرو لوٙسەکیٛش تا نەگنوٙ (Carnie, 2012: 7).
سەربارو ئانەیچ چومسکی سەرکەردێوە ڕوٙشنویرو جمو ئەنارکی بیٛ. هەرپاسە جە ویارەو ئەرەیاونای-میدیا، سیاسەت، نادادی و زوڵمینە قەڵەمەکەش وستەبیٛ کار و فرە نویسیٛ، خۆڵکی بوانی فرەشا بیٛ. چوٙمسکی یوٙبیٛ جە بنیەرە ئەشناسیاکاو دلیٛو مەردمی، کاتو ویٛشنە یوٙ بیەن جە دە کەسە بنوسیەکاو جەهانی.
ساڵەو 1957 زاینی تاریخو سەرهوٙردای تیوٙرەو بەرهەمئاوردەی-ئەوەفاڕای بیٛ، چی ساڵیٛنە کتیٛبو (ساختارە واتچنسازیەکا Syntactic Structures )ش وەڵاو کەردەو، کە بە یوەم دەسورو زوانی مەنریوٙرە پەی ئا تیوٙرەو چوٙمسکیە. ئی تیوٙریٛ بە شوٙڕشێوی زوانەوانی مەنریوٙرە جە ئەمریکانە، چون دیامانیٛ تازیٛش ئاردیٛنە ویارو زوانئەشناسای، پسەو سیستەمو ڕازوانی، کە چوٙمسکی پیٛسە نامیٛش مەبەروٙ. ڕازوان تەوانو کەسێن پەی بەکارئاوردەی بیٛکوٙشەنو ئامرازە سنوردارەکا، یانی بەکارئاوردەی ڕیٛژێوی سنوردارو ئامرازەکا (واتیٛ) پەی بەرهەمئاوردەی ژمارێوی بیٛکوٙشەنی جە واتچنی. هەرپاسە گرنگیدای بە خاسیەتی گردینی و هامبەشو زوانەکا جیاتی زاقکەردەیەو جیاوازی میانو زوانەکان. زوانئەشناسیٛ گرنگی مەدانیٛ بە خاسیەتەکاو زوانی، وەسپو زوانی مەکەرانیٛ و هیچ گرنگی نمەدان بە جیاوازی زوانەکا، نمەواچان ئی زوانە خاستەرن تا ئو زوانە، ئینە چاختەرەن تا ئانە. ئینە پەیلوای زانایانو ڕیٛبازو بنیەرە ئەمریکیەکان هەکە بڕاواشان بە تیورەو زوانەوانی گردینی هەنە. بەهەمان شیٛوە باوڕشان ئەپا تەوانا ئەقڵیە هەنە کە هەن پەشتەو کەردەوەو دوایوە، کە چوٙمسکی نامیٛ نیان تەوانای Competence، تەوانای-تاوای کوٙمەڵە یاسێوە ئەقڵییٛنیٛ کە ئانزان متاووٙنە پەنەشا بیٛکوٙشەن واتچنیٛ بەرهەم باوەروٙنە، کە جە ڕواڵەتەکەو دیمو بەرو دوای جیاش مەکەروٙوە کە جەبارو کەردوەیوە تەواناش هەنە پەنەش مەواچان پوٙڕنای Performance، یانی تەواناو دوای و بەروستەی ئی واتچناشەهەن پەی خەڵکی بەڕاس و دروسی. ڕیٛبازو بنیەرە ئەمریکیەکا وەڵیٛکەوتەی فرە خیٛراش کەرد، ساڵەو 1965 یاواپەنە. چی کاتنە چوٙمسکی کتیٛبێوی تەرش نویست بەنامیٛ Aspects of the Theory of Syntax مەفهومیٛ تیوٙرەو واتچنسازی. ئی ڕیٛبازە فرەو یاگاو جەهانینە وەڵاو بیەنوە، بیەن بە گرنگتەرین ڕیٛباز-گرنگتەرین تیورە زوانەوانی.
مەشوٙ بوانی هەورامی بەڵەدو ئی ڕیٛبازیە بوٙنە ئنڎا چەنەش حاڵی نمەبوٙ، مشوٙ بزانوٙ ڕازوانو بەرهەمئاوردەی و ڕازوانو ئەوفاڕای چیٛشەن، هەکە ساختارو زوانی شیمەکەروٙوە. ئەرکو تیورەو بەرهەمئاوردەی وەشکەردەی ڕیٛبازێوی گردینین پەی هوٙرچنیەی سیستەمو یاساکا پەی گردو زوانەکاو جەهانی.
Najih Gulpy
