دایلێکت و ئەکسنت Accent and dialect
ئی واتاریٛ پیتر ڕۆچیPeter Roach نویستیٛنە جە کتیٛبەکەشنە[1]، کە پرۆفیسۆرو زوانو ئینگلیزین جە زانگاو کامبرجی، منیچ هەوڵمدان کە هوٙرش بگیٛڵنو پەی هەورامی، نەک تەنیا ئینە بەڵکو وردەکاری زیاتەرم وستەن سەر، سەرەتاوە باسو ئەکسنتی و دایلێکتی مەکەروٙ، ئیجا مەیوٙنە سەرو لەهجەکانو زوانو ئینگلیزی.
ئەکسنت بەعەرەبی یانی لەهجە، فرەو میلەتانی هەر لەهجە بەکار ماوەران، یانی نامیٛ لەهجەی ویٛمانیٛ بییٛنە لاو گردیمانوە،بەکوردی(زار)ش پەنە مەواچان. دایلێکت، دیالێکت بەعەرەبی هەر لەهجەش مەواچان، بەفارسی(گویش) بەکوردی شیٛوەزوان، ئەچی کوڵە باسنە ڕوٙشنش مەکەرمیٛوە جیاوازی میانو لەهجەی و دایلێکتی چیٛشەن؟
گرد زوانێو لەهجیٛ جیاوازیٛش هەنیٛ، ئی لەهجیٛ جە لاو مەردمیوە بە جیا مەدرکنیانیٛ جە ناوچەی جوگرافی جیاوازنە، دلیٛو چین و توە جیاوازەکانو کوٙمەڵینە، تاخایتیٛ دلیٛو ئا مەردمینە کە تەمەنشان جیاوازەن، پیر و جوان، هەرپاسە ئا مەردمە، هەکە حەنڎو ڕوٙشنویریشان بەرزەن. یانی ناوچە تا ناوچە، دەگا پەی دەگای جیاوازی لەهجەی هەن، دلیٛو خەڵکینە، پیر و جوانینە درکنای قسیٛ و دوای جیاوازەن، تا مەیاوٙو سەرو ئا کەسان کە ئاستی ڕوشنویریشان بەرزەن، دوایشان جیاوازەن چەنی مەردمی ئاسایی. یانی لەهجەو زوانی ئینەن کە سەرۆ باسکریان.
واتیٛ لەهجەی”ئەکسنت” چەنی”دایلێکت”ی تیٛکەڵە مەبوٙنە، پاسەت سەر مەیوٙ نمتاوی جیاوازیشان بکەری. ئیٛمە واتیٛ دایلێکتی(گویش) بەکار ماوەرمیٛ پەی کوٙمەڵێ زوانان، هەکە جیاوازینیٛ جە یوٙترینی، نەک تەنیا جە درکناینە pronunciation بەڵکوم جیاوازیٛچنیٛ جە فەرهەنگو واتیٛنە vocabulary و ڕازواننە grammar و ڕیزبەستەی واتیٛ دلیٛ ڕستەینەو دواینە. وەختەکارێنە لەهجە”ئەکسنت” تەنیا و تەنیا جە درکناینە جیاوازەن، درکنای مەبەستش جیاوازی درکناین جە نویسە و دەنگنە.
پیتررۆچ جەباسولەهجەکانو زوانو ئینگلیزینە واتەنش، ئیٛمە باسو ئا لەهجەیە مەکەرمیٛ، کە پەی مەردمی لایڎەی و نائینگلیزی بەکارش ماوەرمیٛ هەکە گەرەکشانەن فیٛریٛش ببان، ئی لەهجەیچە ماوێوی دریٛژەن ئەشناسیان و چەسپیان و یاوان دەمو خەڵکی، چەنی ئانەیچ لەهجیٛ تەرێچ هەنیٛ وەلێم نەچەسپیێنیٛ و نەیاوێنیٛ لاو مەردمی، یانیٛ قبوڵیٛ نەکریێنیٛ لاو فرەو مەردمی ئەرەنیشتەو وەڵاتیوە. بەشیٛوەی کوڵ و پوخت ئی لەهجە هەکە باسش سەر مەکریوٙ ئانەن، جەلاو بواچەکانو کاناڵەکانو بی بی سی(BBC)و وانەرەکانوە پاڵپەشتی کریان، یانی درکنایو بی بی سی BBC Pronunciation.
ئینە ئانەی نمیاونوٙ هەکە بی بی سی لەهجێوەش سەپنان، بەڵکو ئی لەهجە جە ئەنجامو بەشداری فرێوە جە بواچەکانو ئی کاناڵان پەیڎا بیەن، کە هەر بواچێ تایبەمەندی ویٛش بیەنش جە لەهجە جیاوازەکانو سکۆتش و وێلش وئیرش Scottish, welsh, Irish
بەشداریشان پەنە کریان. یانی لەهجەو بی بی سی جە ئەنجامو تیٛکەڵاو بیەیو ئی لەهجان پەیڎا بیەن کە ئیسە بیەن بە زوانو وەڵاتەکەیشان. شوٙنیەرە ئانەیچ مەواچوٙ کە ئی لەهجە هنو بەریتانیان نەک هنو ئەمریکای، چون کەمیە جیاوازیشان هەنەن.
پیتر رۆچ مەوات، کاتێ باسو لەهجەکانو زونو ئینگلیزی مەکەرمیٛ، مەشوٙ فرە وریا و هاگاڎاریٛ بیمیٛ جە جیاوازیەکان میانو(ئینگلاندی و بریتانی England, Britain)، چندەها لەهجیٛ جیاوازیٛ هەنیٛ جە ئینگلاندەنە، وەلێم مەوینمیٛ جیاوازی لەهجەی زیاتەر مەبوٙنە ئەگەر لەهجەکیٛو سکۆتلاندی و وێلزی و سەریو ئیرلەندیش چەنی ببان((سکۆت و وێڵز مەگنان وریتی بریتان))ی هەرپاسە((سکۆت و وێڵز و سەری ئیرلاندی مەگنان وریتی شانشینی یوگیٛرتەیوە united kingdom)). چەنی ئی لەهجە فرا جە ئینگلاندنە، جیائەوەکردەی یام جیاوازی لەهجەکان بەدەسو فرەینەو مەردمی دروس مەبوٙنە، کە هەنیٛ لای سەری و لای واری وەڵاتیوە. ئینە هەرمانیٛ سەختەو کوٙتا نامێنە هەمیشە قڕە و مشەش هەن شوٙنیوە. وەلێم جە کوٙتانە ناچاریٛنیٛ مامەڵە چەنی لەهجەو بی بی سی بکەران جە گرد لایێ وەڵاتینە، سەرۆ دلیٛڕاسەنە و وارۆ. چون لەهجەو بی بی سی لەهجەو واتەی دەرسین جەلاو ماموٙساکانوە، جە زانگاکانە، لەهجەو نویستەیو کتیٛبەکان جە جەهانەنە، هەرپاسە پەی فیٛربیەیو بیٛگانەی، کە مەلوٙنە ئینگلاند، یام ئێمە هەکە گەرەکمانەن فیٛریٛ ئینگلیزی ببیمیٛ، ئی لەهجە وەردەسەن، هەن دەسەیاوەنە پەی فیٛربیەی.
ئیسە لەهجێوی تایبە پەیڎابیەن پەنەش مەواچان(Estuary English) کە دلیٛ و بەرو لەندەنینە باوەن، پیتر رۆچ بەلەهجەش نمەنیوٙرە، مەوات ئینە بڕێ مەردمو لەندەنی حەز نەکەریٛنیٛ لەهجەو بی بی سی بەکار باوەارن، هوٙرستیٛ ئەپی لەهجەو ویٛشان قسیٛشان کەردیٛ، شونیەرە مەواچوٙنە ئەگەر لەهجەن، بەیان جیاوزیەکانشان بوازن بەر، تا پیٛسەو لەهجیٛو بسەلەمیوٙن.
ئەگەر سەرنجە بڎەیمیٛ، لەهجەو بی بی سی دەسەڵات و ئابوریش هەن پەشتیوە، پەخش و یاونای، کتیٛب، هەرمانیٛ ویٛ بەخشیٛ، ئینیٛ گرد هامکاریٛش بینیٛ پەوکی یاگیٛ ویٛش گیٛرتیٛنە، یانی مەردم سەرپشک نەکریان بە هەوەسو ویٛش کامە لەهجەی بەکار باوەروٙن. لەهجەکیٛ تەریٛ ئی پاڵپەشتیشان نیەن، پەوکی نەیاوێنیٛ بە مەرامو ویٛشان. پەی نمونەی لەهجەو ئوستورەی، کە وەڵاوکریاش نیەن، ئەگەر بوٙیچش کەمەن و زو لامشوٙنە وەرو دەسینە.
هەڵبەت ئیسە زوانو ئینگلیزی پیٛسەو زوانێوی جەهانی، بڕێ لەهجیٛش هەنیٛ پسەو ئینگلزی بەریتانی، ئینگلزی ئەمریکی، ئینگلیزی ئوسترالی، ئینگلیزی هیندی…هتد. جیاوزی ئی لەهجانو زوانیە تەنیا جە دەنگ: نویسەنە هەنیٛ، پسەو: ئینگلزی بەریتانی، نویسەو(r) نمەدرکنیوٙنە،کاتیٛونە کە وەڵیٛشەو دەنگێوە گیرهەن-کەنسنانت بەیوٙ(fork)، هەرپاسە ئەگەر وەڵیٛو ئاڕەکەیوە دەنگێوی بیٛگیر”ڤاوڵ” بەیوٙ(water)، کاتێوچەنە بگنوٙنە کوٙتاو واتیٛوە(door). وەلێم لەهجەی ئەمریکی گرد بارێنە مەدرکنوٙنەش. جیاوازیوی تەرش درکنای دەنگو(t) کە بە شیٛوێوی تایبە فاڕیایش ئامن ملرە لەهجەی ئەمریکینە، پیٛسەن(ڵ)، وەلێم ئینگلیزی بەریتانینە نەفاڕیان. هەرپاسە بڕێ دەنگیٛ ڤاوڵیٛ فاڕیایشان ئامان ملرە پسەو(ball)باڵ بە ئەمریکی، وەلێم بۆڵ بە بەریتانی مەدرکنیوٙنە)، چینەی زیاتەر سەرش نمەلمیٛ، بەرکەوتەن هەکە جیاوازی لەهەجەی تەنیا هەن دلیٛو(دەنگ و نویسە)ینە، sound& letter ، یانی تەنیا بڕێ دەنگیٛ مەواڕیانیٛ وەختو درکناینە. سەربارو بیەی چنڎە واتیٛوە کەتایبەن بە هەر یوٙ جە لەهجەکان، پەی نمونەی بەریتانی مەواچان هۆڵیدەی، ئەمریکی مەواچان ڤەیکەیشن”وچانی”. پاسەبوٙ هیچ جیاوازیێوی گرامەری و ڕیزکەردەیو پەساکانو زوانی نیەن میانو ئی لەهجاو زوانو ئینگلیزینە، گرد یەک گرامەرشان هەن و ئاروٙنە مەونیوٙن سەرانسەرو دنیاینە. دماجار مەواچم هەر ئی زوانو ئینگلاندیە بیەن زەمانو ئیستعمارینە یاوان ئەمریکا و ئوسترالیا و هیندو یاگانی تەریچ، پەوکای ئاسایین ئەگەر جیاوازی جە دەنگ و نویسەنە پەیڎا ببوٙنە.
وەلێم ئەگەر جیاوازی گرامەری و ڤۆکابولەری و درکنای بی میانو زوانەکەینە، میانو گویشەکەینە ئانە ئەکید بە یاساو زوان ئەشناسی مەبانیٛ بە دویٛ زوانیٛ ویٛسەریٛ و جیێ جە یوٙترینی. با گوران- هەورامی زوانەکیٛ سەرنجێوە زوانەکەیشان بڎان و بەراوردش بکەران چەنی زوانە براکانش، بزانان جیوازیشان چیٛشەن و چەنینەن؟
د. ناجح گوڵپی 9/10/2020 هەینی
