دەس؛ ئا واتیٛ، هەکە جە دەسیوە
مەدروسیانیٛ
دەس… با زوانەکەما
ویر نەشوٙو
واتیٛ دەسی بەشدارییٛ وەرچەم و
فرە وەرپان مەکەرون،ٙ جە دروسنای واتینە “موٙرفوٙلوٙجینە ” سەرنجە بدەیمی دەس
نامیٛنە چەنی نامیٛوەتەری، چەنی یاوەرنامیٛ، یاوەرکەردەوەی، هەرپاسە چەنی کەردەوەی
ئامیٛتەی، کەردەی ئامیتەشان دروس کەردەن، چی باسەنە بە پوختی جوٙرەکانشان مەوزمیٛ
وەرو چەمان: وەلیٛ ئانەی بلمیٛ سەرو کورەکو باسەکەی، ئینەی مەوزمیٛوە یاڎتان، هەکە
زوانو هەورامینە فرەو نویسە، دەنگو(ت) نمەدرکنیونە پسەو(دەست: دەس، مستەفا: مسەفا،
نویستەی: نویسەی، بەستەی: بەسەی)
یوەم: نامیٛ ئامیتی( واتیٛ دەس +
نامیوە سادیٛ، یاوەرنامیوەسادیٛ، چەمە)
1.
یەکدەس: کەسێوە یەک دەسش بوٙنە، یوٙشان پڕابوٙ، یەکدەس: هەرمانەی
یەکدەسە، پیٛسەو یوی، نویستەی یەکدەس: پیٛسەو یوی نویستەی.
2.
دەسەواتە: دەسەواچە: یانی عبارە، گرێ، لکە، فرەیز، چنڎە واتێو پێوەرە
مەیانیٛ
3.
دەسە بەش: دەس + ە + بەش: واتیٛوە ئامیٛتیٛنە جە دویٛ نامان دروسە
بییٛنە، بە هامکاری دلیٛگیرو “ە” یانی بەش بیەی پەی دویٛ تاقمان یام زیاتەری.
4.
دەسە: دەسە تەوەر: دەسەخاکەناز، دەسە زەنگەن، دەسە پاچەکوٙڵە:
نامیٛوە ئامیتیٛنە.
5.
4.
دەسەک: دەس +ەک = نامیٛوە
ئەرەتاشییٛنە، دەس + دماگیٛرو “ەک” هیٛزمی پەڕەدەس، نزیکەو مەتریٛ دریٛژ بوٙ.
6.
پەڕە دەس: یانی پەڕو دەسیتنە، وەش مەیوٙ دەسەوە.
7.
دەسە: دەسیٛ وەزی: یانی پەڕو هەردوی چنگات وەزی دە دنیٛ، ئەوسا
جیاتی ژمارە دەی بەکار ئامان.
8.
دەسەوانە: دەسکیش.
9.
دەسە دوٙڵ: دەس + ە+ دوٙڵ: پەی کوای گەنم و پەتڵەی، سماقی،
دلیٛ دوٙڵیٛنە.
10.
دەس هاڕ: هارە، گەنم هارای بەهارە، وڵوٙشە، پەتڵە هاڕای
11.
دەس و مشت: دەس + و + مشت یانی توٙقە کەردەی، یام دەس و مشتش
ڕاسەن وەختو تەقەکەردەینە.
12.
دەس و دیم: دەس و دیم گیٛرتەی .
13.
دەسەو هورپرای: نامیٛ + ەو + چەمە: تاقمەو هورپڕای .
14.
دەس و پل: دەس و پەنجە و گلک و ئەنگوست.
15.
دەسبار: وەختو بارکەردینە یاردیش دەی تا بارەکەی مەوزوٙ سەرو
وەلاخەکەی. یام هەریاردییٛوەتەر پەنەش مەواچان دەسبار، کوٙمەک، هامکاری، یاردی دای.
16.
دەساندەس: ئیدەسو ئەودەس، یانی دوویٛ لایی کەشی وەرانوەرو
یوٙتیرنین
17.
دەس کەلا: ئا کەلانە کە تیلەش پەنە کەری.
18.
دەس و موچ: دەس ماچ کەردەی وەختو توٙقەکەردەینە، دەس و ماچ(ماچ
و موچ).
19.
دەس کیسە: دەسیسە: یانی فیٛڵ و تەڵکە، بەدەسکیسەو فلانە کەسی
دلیٛنە شی.
20.
دەسە قوڵت: دەسەو هەڵیز ژەنای.
21.
دەس و پا :ویٛش وست ملو دەسو پایمەرە.
22.
دەسە ملان: دەسکەردەی ملو یوٙترینی.
23.
دەسو پەنجە: دەسو پەنجەش زەریفەن.
24.
دەسەو یەخە: وەرانوەرو یوٙی مدرا و دەس بدان یەخی یوٙترینی.
25.
دەسماڵ: دەس + ماڵ: دەسماڵ، ڕیٛخەو چەمەو ماڵای.
26.
دەسەسەڕ: دەس +ە+ سەڕ: دەسەسەڕ: دەسە سڕ: ڕیٛخەو چەمەو
سەڕیەی
27.
دەس پیس: یانی دز، کەسیٛو کە دەسو دزیەش بوٙنە، یام چیٛو بوزوٙنە
لاوە و چەنەت بشاروٙوە.
28.
دەسپاک: ئەمین، پیاخاس، دزی نمەکەروٙ، ماڵو مەردمی مەپاریٛزنوٙنە.
29.
دەس بەدامان: یانی تکا و ڕجات وەنەمەکەرو، وەنەش مەلاڵیوٙوە.
30.
دەس وەشانە: دەس وەشانە، جیاتی سپاس گوزاری، کە هەرمانیٛوە
خاسەمەکەرینە پەیش.
31.
دەس گەوج: کەسیٛ دەسش راس نەبوٙ نیشانی نەپیکوٙ، یام هەر ئەزەلەنە،
لەم ئاورد دەسش سەقەت ببوٙنە.
32.
دەس راس: نیشانی خاس مەپیکوٙن.
33.
دەسەمو: دەسەموٙ: گیانەوریٛ بە ئاسانی بگیریش، دلیٛو دەساتەنە بنیشوٙ.
34.
دەس چڵاک:کەسیٛ دەسیش نەمدرانیٛ، هەر یاگیٛو یباووٙ بنەموٙ چیوی و
هورشبگیٛر و بنیوٙرە، دەسیش جوڵیانە.
35.
دەسبڕ: کەسیٛ، کە جە وادەو بەلیٛنیش پەشیمان ببوٙوە، یام مامەڵیٛ
دروٙزنانیٛ و ناڕاسیٛ بکەروٙن.
36.
دەسەوام: هەرمانکەردەی پەی یوٙترینی، ئاروٙ من ملو یاردی هامساکەیم و
سەوای ئادیچ میوە یاردیم، یانی هەرمانەو دەسی مڎەی بەوام، زەمانیٛوە زەڕ نەبیەن،
کەلکشان جە هازەو هەروٙمانیٛ گیٛرتەن.
37.
دەس پەنەکەردەی: بنەڕاو گرد هەرمانیٛ، کە نەمی وەنە.
38.
دەس ئاستەی: وازئاردەی یەکجاری جەهەرمانیوە ،جە وەزیفەی. دەس
هوٙرگیٛرتەی.
39.
دەس هورگرتەی: وەختیٛ هەرمانە مەتەمامیوٙ، ویٛرەگانە ئتر مەلیوە پەی
ئیسراهەتی و وچانیٛ.
40.
دەسلوای: یانی کەسیٛ دەسەلاتش بوٙنە گرد یاگیٛنە هەرمانەش بویەروٙ.
41.
دەسەلات: حوکمداری.
42.
کەم دەس: نەدار و گەڎا و نەبیە.
43.
دەس ڕەنگین: کەسیٛ بتاووٙ بە دەسیٛ چیٛو بچنوٙ و وەشبکەروٙ.
44.
دەس تەڕ: یانی سحرباز، لاو ئیٛمەوە، هەورامانەنە نەبیەن.
45.
دەسە وەریٛ: جاشتیٛنە بە وڵوٙشەو بایجانە سورلیٛ مەکریوٙ ،شلەنە و
بەدەس مەوریوٙ.
46.
دەس خەڕوٙ: یانی دەس بڕیە و وەعدە خیلاف. کەسیٛوە تەماڎارو چیٛویٛ
ببوٙنە جە هامڕاکەیش، وەلیٛم پەیش ناروٙنە، یانی دەس خەڕوٙش کەردەن.
47.
دەس ماڕایوٙ: دەسە ماڕالیٛ: گەمیٛوەن دویٛ کەسیٛ دەس و مشت
مەڎان دەسو یوٙی هەرکامشان قەوەت بوٙ ئەوی تەری مەماڕوٙوە.
48.
دەسباز: ژەرژی یان هەر گیانەوەریٛ لینی، هەکە گەمە بەکەروٙ چەنی
ساحیبەکەیش.
49.
دەسبازی: گەمە کەردەی بە دەسی، یانی چنگە پڕچیٛ.
50.
دەسرازە: دەسرازەو بیٛشکیٛ زاڕوٙلەی پەی پیٛتەیش .
51.
دەس بەند: یانی بازن و خڕخاڵ. یام چیٛویە، کە بکەرینەش دەست.
52.
دەسەگیریٛ: دویٛ پارچە پەڕویٛ وەشکریانیٛ پەی گیٛڕتەیوٙ قابلەمەی
گەرمی سەرو ئایریوٙ تا دەسیٛمان نەسوٙچان.
53.
دەس بەتال: بیٛ هەرمان.
54.
دەسانە: شارەزایش هەن، دەسانیٛش هەنە، یانی پەی ئاژاولە نیایوە
بەڵەدەن.
55.
دەساوە: چاشتیش وەشنە، چیٛو و دەسیش وەشەن. دەساوەش وەشەنە.
56.
دەس نویس: نویستەی بەقەلەم سەرو کاخەزیوە.
57.
یاگە دەس: یاگیوە دەسش پوٙگیری، کاریگەریش هەن، شوٙنەماش هەنە،
یاگەدەسش دیارەن پوٙ هەرمانەکێوە.
58.
دەسبەسەر: زینڎانی کەردەی، دەسش گیریان سەرەنە.
59.
دەس بەسیا: هیچش پەنە نمەکریوٙ.کەلەبچە کریان.
60.
دەسەپاچە: هیچش چنە نمەیوٙ ،هیچ کاریٛش پەنە نمەکریوٙ، دەس پەی
هەرچی مەبەروٙ، نمەتاووٙ بکەروٙش.
61.
دەس مەڕیا: وەختیٛو کەسیٛ هەرمانێ خراپە مەکەروٙ پەنەش مەواچان
دەسیت مەڕیا، یام کەسێو دەسش مەڕیان و هیچ نمەتاووٙ بکەروٙن.
62.
دەس وەڵا: یانی پەی خەرج کەردەی دەس وەلاوەن، زەڕی فرە خەرج
مەکەروٙ، بیٛ یاگە خەرجش مەکەروٙ، مەڎوٙش وارە.
63.
دەسەکەردەی: وەریٛسەکیٛ دەسە بکەرە، یانی وەریسەکیٛ بەجوٙریٛ ڕیٛکە
وزی و بەسیش، دەق کەردەی
64.
دەسچن: هەرچیت گەرەک بوٙ بەدڵو ویٛت هورش بچنی
65.
دەسکەنە: یانی بەدەسیٛ هوٙرش بکەنی..دەسکەنەو نوەیا.
66.
دەسشوٙر: یاگیٛ دەس شتەی. یام چیٛوێ، کە دەسیٛش پەنە بشوٙری.
67.
دەس بە دەس: چن کەسێ بە ڕیز گەرەکشانە چیٛوپ دەس بە دەس و
یوٙی بیاونان یاگیٛ تەر، بڎاش دەسو هەنترینیوە.
68.
دەسگیٛرتەی: ئەوەڵ شەو و وەیویٛ و زەمای، زەما دەسو وەیوٙ
مەگیروٙ. هەکە واتیٛوە فرە بەئەڎەبەو هەورامانینە. یام دەس گیٛرتەی: بەڕیز دەسو
یوٙترینی نگیران پەی هوٙرپرای.
69.
دەسگیرانە: کەسیٛ کە هیجبی کناجیٛ بکەروٙ، مداش پەنە، مارەش مەبڕان،
پەنەش مەواچان دەسگیرانەش گیٛرتیٛنە.
70.
دەس گیٛڵ: کەسیٛ چیٛو بورەشوٙ و بە دەس بگیٛڵنوٙش و نیشانەش
بدوٙ هەتا بورەشیوٙنە.
71.
دەس ماشنای، دەسە ماشیٛ: دەست بەری یاگیٛوەرە کوٙرانە گیٛڵینیش پەی
ئیستەیوٙ چیویٛ.
72.
دەسئاردەی: دەست ماریوە دما، یام چیٛو بەدەس بئاری، دەسکەوتەی.
73.
دەسە بەردەی: دەست بەری پەی چیٛویٛ. یام دەس پەنە مەکەری، هەرمانێوە
یام هەرچیٛوێ تەر دەسش پەی بەری، گەرکت ببوٙنە بکەریش.
74.
دەس گیٛرتەی ملەرە:گیٛرتەیرە، ئەرەگیٛرتەی (داگیرکەردەی).
75.
دەسکیٛشنای: ئاماژە و ئیشارە بکەری پەی یاگێوە، گلکەش پەی بکیٛشنی.
76.
دەسکیٛشتەی: دەسو یوٙی کیٛشی شوٙنەو ویٛتەرە، دەسو کوٙری
بکیٛشی. یام دەست بکیٛشیوە جەهەرمانیٛ.
77.
دەسئاردەی پوٙرە: مازی شیٛلتەی، دەسش ماری پوٙرە.
78.
سەردەسە: یانی گەورەو دسێوە، گەورو تقمێوە، پیٛڕێوە.
79.
سەرو دەساوە: گیٛرتەنشا سەرو دەساوە، یانی هەمیشە باسو فڵانەکەسی
مەکەران، ئینا سەرو دەسانشاوە.
80.
دەس پۆگیٛرتەی: خەرجی کەمکەریوەو بە ڕیٛکو پیٛکی خەرجش بکەری، دەس
پۆگیٛرتەی تەنیا پەی خەرجی نیەن، پەی گردچیٛوان مەبوٙنە، یام وەختێ مدریرە دەس
بگیری یاگێوە، چیٛوێوە.
81.
دەس تەکنای: یانی ئیشارەکەردەی، سڵام کەردەی.
82.
دەسینە: دەسکار، دەسکەرد: ئامێر، ئەبزار، چیٛوێ، هەکە بەدەس وەش
بکریوٙنە، یام بەدەس هەرمانەش پەنە بکریوٙنە. من هەر ئیٛنڎەم زانان،
هوٙمیٛدەوارنان شمەیچ چنڎەتان مەیانوە ویر بواچدیٛشان.
د.ناجح گوڵپی 22/6/2017
