هۆرپڕای هەورامیانە
هۆرپڕای هونەرێ میللی گەورەن، چەنی ژیوای ئینسانی
پەیدابیەن و تائیسە بەردەوامیش هەن سەرەمڕە فاڕیایو زەریف کەردەیش ئامان ملەرە وکاریگەریش سەرو
ڕەوتو ژیانی بیەن،ورپڕای بەشێ گرنگ و زیندەن جە کەلتورو گرد میللەتێ .
هەر میللەتێ هۆرپرای تایبەت و وێش هەن کە جیان جە ئەویشا
تەری بەپاو سروشت و ناوچەکەی و ئاوهەوا و ژیوای و گوزەرانو نیشتگایو ئابوری و ڕۆشنویری و ...هتد جیاوازیشا هەن، وینمێ
هۆرپرای جە هەورامان فەرقش هەن چنی ناوچەکا تەرو کوردسانی کە گورجو گۆڵ خێرا
هۆرپرا بەڵام ناوچە دەشتایەکێو گەرمیان کەمێ بەزم و هۆرپڕایشا خاوتەرا.
هەرپاسە جیاوزی فرە هەن بەینو ھۊرپرای خۆڵكو ھەورامانی و
چنی خۆڵکی یان نەتەوەکا تەری ،هۆپرای هەورامی گرد پێوەر
هۆرپڕا شانە تن کەرا ئەو یۊی ڕیز تێک مەدا مەگەر جارو بار چۆپی کێش پەی ئەرمانای
هۆنەرێ زەریفی(پێسە سەماکەردەی) دەس وەرمدۆ و چنن جوڵێوە سەرسام ئاوەر کەرۆ و مێوە یاگێ ویش ،وەلێم دلێ نیشتگاکا تەری هۆرپرای
ئازادا فرەشا بەتاک سەمای کەرا (ڕەقس) دلێ عەرەبی و فارسی نە بەڕۊشنی ئێ
سەماکەردەیە وینمێ ،هەم پیا هەم ژەنی ئازادێنێ کە بەتەنیا یان بەجۆتەی سەمای کەرا
هەرجۆر وێشا شۆکناوە تا سەرنج و دەورو بەرەکەیشا کێشا..یان هۆنەرو هۆرپرای و سەما
کەردەی دلێ نیشتگاو ئەوروپاینە کە وینانما
ئادیچ فرە ئازادا .
هەلبەت ئی جۆر هۆرپڕای و سەماکەردەیە پەیوەندی ڕۆحێش هەن
بە ئازادی نیشتگاکەیەوە ،یانی ھەورامان و
کوردەسان هەڵای بن دەسا وەرو
ئانەیە بەئازادانە نمەتاۋۆ گردیاگێرە جوڵە کەرۆ وێش ئەرمانۆ بەسیان بە ھۊرزو نیشتو
نیشتگاکەیشەو ،بە چەپەوانەو فیسپەگاکا تەری
متاوا جوڵەی تازەو ئاردەینەی هونەری تازە کەرا ، ھەرچنن ئیسا نیشتگاو ھەورامانی چەمو وەڵتەرینە فاڕو جمش ئامان ملەرە و
ھۆرپراکەیچش ھەرەکەتو ھونەری تازەش پیوەز
کەردەن پۆوە.
هەرپاسە ورپڕای فەرقش هەن جەهەورامان و کوردەواریچەنە
بەین و ژەن پیای (کوڕ وکناچە)ینە،ئادیچ پابەندبیەن بە هۆرستە و نیشتەی
کۆمەلایەتیوە(عادەت) پیا و کوڕ گر وەختێ تەمام ئازادو سەربەسێ بیێنێ کەیو چکۆنە؟
دەسگێرا پەی ورپڕای،یان دماوە یان وەرۆ بلا دلێ ڕیزو ورپڕای،وەلێم ژەنو کناچە
ئەگەر ورپڕای ژەنایچ بیەبۆ ئەشیا یاگێنە هۆرپڕێنێ کە خەڵکی تەرشا دیار نەبۆ
چەنە،مشۆ زەماوننە قەومو وێش بۆ ئینجا متاۋۆ بلۆ ورپرای،پەی بێگانەی نەتاوانش، هەرپاسە
وەختو ڕەشبەڵەکینە کە کەم تافرە باو بیەن جە قەدیمو هەورامانینە.ئادیچ ژەنو
کناچە ئازادیشا کەم بیەن تەنیا چنی کەسانێ تاوانشا دەسگێرا کە مەحڕەمو قەوم ووێش
بیەبۆ،ژەنی مشۆ دماوە بلۆ دلێ ڕیزو ورپڕای . پیاو کوڕ وەختو ورپراینە ئازدێ بینێ
پەی قاوقیل هاتو هاوارکەردی و وێ شۆکنایۆ،بەلام ژەنی نەتاوانش ئانەی کەرۆ، ئەر
کەردەبۆیچش فرە کەم بیەن یام وەرچەمو پیایاوە نەتاوانش.
هەورامان ھەمیشة و سەرەمڕە گرنگیش دان بەورپڕای وەختو
سەیران کەردەی ،ژەن ئاردەی،خەتەنەسوران، هەرمان کەردەی بە کۆمەڵ(دەسەوام)
(درەوە،باخ ڕنیەی...هتد)،بۆنە نەتەوەیەکانە،جەژنەکانە(نەرۆز و پیرشالیار) .بەزمو
ورپرایشا گەرم کەردەن،بەچن شێوێ ورپڕێنێ کە گرنگترینشا ئی جۆرێ بیێنێ:
1. گێڵای: ورپڕای بەزم وگێڵای(گەڕیان) جە
ھەورامان و یاگەکا تەرو کوردەسانیچ هەن، جەقەدیم زەمانۆ بەزم و گێلای باوبیەن
وەختو زەماوندێنە،وەڵێ ئانەی گۆرانی واچ ئامادە بۆ پەی گۆرانی واتەی وردە وردەی
نەمینێ جولە تا بەدەنشا گەرم بۆنە، چنی
ئانەیچ گۆارنی واچەکۍ بەزمێ خاوشا واتەن تا گڵویشا بێڕە، ھەمیشە ھۊرپرای
ھەورامنی دووێ رێزێ بیێنێ، و دوێ یام
زایاتەر گۆرانیێشاو ۋاتێنی، ھەم پەی ئیسراحەت و گۆرانی واچەکا ، و ھەم پەی ئانی
ڕیزوو ھۊرپڕاکایچ ئیسراحەت بکەرا و بەنۆرە ھۊرپڕا، دماو بەزمو گێڵای بەزموو ھۊرپڕای کرژ و بەزموو چەپڵا دەس پنە کەرۆ( جەپی،و سێ پێی و خرنگە).
2.
چەپی:
ورپرایێ ئاسان بیەن فرەو خەڵکی تاوانش پی شێوە ھۊرپڕۆ هەم ژەنی و هەم پیا،بازێ
جاریچ پەنەشا واتەن ورپرای ژەنانە بەلام جوڵەو ورپرای ژەنانەی چەپی جیان جە هن و
پیای،ئانە من دیەبۆ ژەنی تەنیا ملا پەی وەری و مەیاوە دما،بەلام هنو پیای جولە
وقاچاش جیانو شانێچ و لەمەیچ جوڵناوە،،بەتایبەتی جەهەورامانەنە جولێ تایبەت
و لەمێ هەن کە جیاش کەرۆوە جە ناوچەکا تەری(ئیسە ژەنی متاوا شێوەکا تەرو ورپڕای بەئاسانی
).
3.
. خرنگە: ئی بەزمە تایبەتا و گۆرانیێ تایبەتېش گەرەکینی،
پێسە گۆرانێی خرنگەماڵم خرنگە،چەنی ورپرای جۆرە جولێ کەرا شانێ ماڵاوە یۆیرەو چنی
قاوقیل کەردەی قاچ کوای زەمینەرە، بەرزێ باوەو قاچێشا ماڵا زەمینەرە(هەلبەت ئیسە
باوش نەمەنەن یان کەمکەس مزانۆ پێ شێوە ورپڕۆ)، گێڵناوە خەڵکو گوڵپی ئی جۆرە
ھۊرپڕایە باو بیەن.
4.
سێ
پێیی: ئی ورپرایە جەهەورامان و ناوچەکا تەر وکوردسانینە هەن،فرەتەر گەنجێ پەنەش
هۆرپڕا جوڵەکەش فرەتەرا و یەرێ جار پا کوا زەمینەرە یانی خێرایی جوڵەی فرەش
گەرەکا،مشۆ هەرکەسێ ئی شێوەیە ورپڕۆ بەدەنش سوک و سۆڵ بۆ تاوۆ خێرا جوڵەکا کەرۆ،یانی
کەسێ عەمرش فرە بۆ نمەتاۋۆ بە ئاسانی ئی گرد ھەرەکەتا کەرۆ.
5.
فەتاح
پاشایی: ئیدیچ جۆرێ تەرا جەورپڕای کەمێ نزیکا جە سێ پییوە چن جۆرێ جوڵنای قاچیش
هەن جەنی شان وملی،مشۆ کەسی تایبەت کە ئامابۆرە بتاوۆ ئی هۆرپڕایە کەرۆ، ۋەلێم
فرەکەم ئی جۆرە ھۊرپرایە جە ھەورامانەنە کریان .
6.
عیرفانی:ئی
جۆرە ورپڕایە وەختو بۆنە ئاینیەکانە بیەن پێسە جەژنەو پیرشالیاری ،ئیسا حاڵ کەردەیچش
قاتی بیەن.
7.
چن
شێوێ تەر ورپرای هەن جەکوردسانەنە کە ئیسە جاھیڵو گەنجو هەورامانی پەنەش ورپڕۆ
(مەریوانی. سنەیی.سەقزی..شێخانی،،،هتد)، ھەرپاسە چنی گردو جۆرەکا ورپرای بەپاو
گۆرانیەکێ متاۋا ھەرکەتو قاچو دەو شانەیشا فاڕا و پێسەو جۆرێ تازەی جە ورپرای وێشا
مرمانا.
پەی
گەرمکەردەی ورپرای ئەوسا دەهۆڵ و زوڕنا ،لولێ،گۆرانیێ بێنێ،وەلێم ئیسا موزیک پەیدا بیەن خەریکا دەهۆڵو زورنا باوش
نەمەن، بەنونگەو پەیدابیەی گۆرانی واتەی چنی مۆزیکی خەریکا هۆرپرای ڕەسەنی هەورامی
باوش مەمەنۆ،هەرپاسە بەنونگەو بارکەردەی هەورامان و ئیدیمی وتێکەڵ بیەیما چنی
سۆرانیا،و ئامای سەروکارو دەسەڵاتی ئیسلامی جەهەورامانو ئەودیمو، هەم گۆرانی
هەورامی و هەم هۆرپڕای هەورامی خەریکا ڕەسەنایەتیش
جە بەین بلۊ،چونکاتەی ئاخەڵکە قەدیمەما کە ئۆساو ورپرای بێنێ ،جەدنیا بەرشیێ و ویارەیچ نەبێ پەی نەوەکاشا کە ئانە دینەشا جە ئەڎاو بابەیشاوە بتاوا پێسە ویش یاوناش بە
نەوەکا تەری
ئەوەڵو
ھۊرپرای بە ھەرەکەتێ یەواش نەماوەنە ،تا
گۆرانی واچەکێ بەیا ،ئیجا بە بەزم و گێلای نەمۆ وەنە چنی گوارانی واتەی بەزمی خاو کە پنەش ماچمێ
(یاران یاران، چاوڕەشەکاڵێ،شیرنیەو شەماڵ ) ،فرەو وەختی دوێ گۆرانی واچێ زەماوەنەشا
بەردێنەڕاوە بەنۆرە گۆرانیشا واتێنێ ھەتا
نەمانیا،کەمجار یەک گۆرانی واجچ بیەن،مەگەر ئاگۆرانی واچە فرە بلیمەت بیەبۆ (تاق
ویش زەماونێ بەرۆ راوە) یانی بەکەسێ ماچا کە چەنەئامابۆ.هەرپاسە فرە وەختی ڕیزو
هۆرپرای دوێ ڕیزێ یان زیاتەر بیەن وەختێ زەماوننەکێ قەرباڵخە بیبۆ،ڕیزێ ورپران،ڕیزەکەی
تەر بە بەزم و گێلای ورپران تا گۆرانی واچەکێ لوێنێ لاشاوە،هەرپاسە گۆرانی واچەکێ
پەی ئانەی مانیایشا بەربشۆ بە جنچکێوە گۆرانیشا واتێنێو هۆرستێنیو ملشا کۆمنانەرە
بەزمشا گەرم کەردەن،چی وەختەنە هەم گۆرانی واچ بینە بەزنێشا کەردێنە پەی وێ
ئەرمانای تا گرکەس بزانۆ فڵانەکەس خاستەر زەماونە بەرۆ راوە،یان پەی ئانەی یارەکێش
وینۆش کە ئینا سەروبانەکەیۆ تەماشەو زەماونێ کەرۆ،هەروەخت گۆرانی واچ لوابۆوە لاو
ڕیزەکەی تەریوە دەس کریان بەقاوقیل کەردەی تاکو توانایی و بالادەسی وێشا بەروزا
ملو ڕیزەکەی تەریرە.
هەروەختێ
ورپرای دەس پەنەکەرۆ مشۆ سەرچۆپی کێش کۆنترۆڵو ورپرای گێرۆ دەس و ئاراستەو ورپرای
بەرۆ راوە،یانی مشۆ کەسێ کە بۆ سەرچۆپی کێش چن خەسڵەتێش با:
· مشۆ ئۆسا بۆ(شارەزا) جەورپراینە،بەشداری دەیان زەماونناش
کەردەبۆ ئینجا متمانەش بەویش بۆ بێ سەرچۆپی و ھەرپاسە خۆڵکیچ واچۆ
با فلانەکەس بلۆسەرچۆپی:
· قەدو بالاش جوان خاسو ڕیکو پێک بۊ
· جل وبەرگی زەریف ڕیکو پێک پۆشۆ
· دایم دەسەسڕش ئامادەبۆ دەسشۆ،
· وەرپەرسوو ڕێک وپێک کەردەی ڕیزو هۆرپڕاین مشۆ هەرگیز
نازۆ ڕیزەکە تێک بشۆ،هەرپاسە ئا کەسێ کە ورپڕا مشۆ هەمیشە چەمشا جە جوڵەو سەرچۆپی
بۆ تەماشەو جوڵەو قاچا یۆترینی کەرا بە دەسو ڕاسیرە ڕوەو سەرچۆپی،یانی جوڵەو
ھۊرپرای مەشۆ جە سەرچۆپیوە دەسپنە کەرۆ و بلۆ پەی لاو ئەویشا تەری.
بەلام ئیسە ئی خەسلەتێ کەس گۆششا پەنە مەدۆ،مەپاریزناشا
هەرکەس مێ ورپڕای گەرەکشا بلۆ سەرچۆپی،بێ ئانەی ئاگاداربۆ کە هۆرپڕای هونەرا، و ڕاو
جاو و یاساوڕێساو وێش هەن مشۆ پابەند بۊ پۆشۆ
گاوانی :
پاکەسیە ماچا کە گنۆ ئاخر وڕیزو ھورپرایۆ،ئی یاگێ مشۆ حسابێ خاسش پەی کریۆ مشۆ
کەسێ بلۆ ئییاگێ کە هەم شارەزا هەم دلسۆزو ڕۆح سوک بۆ وەرو ئانەی یاگێ وێش وەرنەدۆ،چونکە
وەردای یاگەکەێش بازێ جارێ بۆ بە نونگەو تێکدای ھورپرای،پەوکاتەی وەختو زەماوندێنە
مشۆ قەومێ زەمای گاوانی گێرۆ ھەتا ڕیزو ھورپڕای تێک نەشۆ ،یانی بازێ خەڵك هەن وێش
بەزل زانۆ ماچۆ من چنی ملوگاوانی،یان مەزانا گاوانینە ھورپرا ،هەرپاسە گاوانی جارو
بار کەسانێش ملۆنە کە تازە گەرەکشانە فێرو ورپرای با ، یانی تاومێ واچمێ گاوانیچ ئیننەو سەرچۆپی مھێما پەی ئانەی
ھۊرپراکەی یام زەماوننەکێ بلۊ ڕاوە.
وەڵێ گەرم بیەی زەماوندێ دەس پەنەکردەی بە بەزم وگێلای
چن جۆرە گۆرانیێ تایبەتێ واچیێنێ (یاران یاران) کە جەگردی باوتەر بیەن پاسەش
سەرئامان کە بەبەزم وگێلایشا واتەن یاران یاران ورپڕمێ..ئینجا چن گۆرانێ تەریچ
هەنێ چنی بەزمو گێلای( چاوڕەشەکالێ. شیرنەو شەمال .لێم یاخی..هتد)بەپاو بەزمو گۆرانیەکێ
نەزمو گێلاکەیچ فاڕایش مێ ملەرە،خاوتەر یان گورج تەر بیەنۆ..هەرپاسە بەزمو گورانیێ
چەپلا کە جەهەورامان واچیان پەی زەماوندێ ئادیچ بەپاو گۆرانیەکێ فاڕیان ،گۆرانێی
هەنە ورپرای تنو گورج وگۆڵو خێراکەرۆ،گۆرانیچ هەنە کەمێ خاوش کەرۆوە ،،یانی تاومێ
واچمێ گۆرانێی کاریگەرێ خاسش هەن سەرو ڕیتمو ورپرای،گەرمکەردەی زەماوندەکی..هەرپاسە
کاریگەریش هەن سەر و زەوق ئاکەسیە کەورپڕۆ،بازێ جارێ گۆرانیێ مژنەوۆ ئیتر خاوبۆوە ،ماچۆ
توخوا ئانە گۆرانیەو ورپڕاینە،وەختیوەیچ کە بەزم وگۆرانیەکێ بەدڵشا بۆ دەس کەرا
بەقاوقیڵو جوڵەی جوان و زەریفو سەما کەردەی شەوق و زەوقی خاس مدا بە ھورپراکەی،ئیسە
تاومێ واچمێ کە چن چێوێ هەنێ هانەو جوان ھورپڕای مدا،پێسە گۆرانیێ وەشی
،بیەی چن دەسێ جە ڕیزو ورپرای،پەی وێ ئەرمانای و بەروستەی باڵادەسی جەورپراینە،،هەرپاسە
وەختێ ژەن و کناچە تەماشەو ورپرای کەرا گەرمتەر بۆ، یام ڕێزێ جە ھۊرپرای ژەنا
نزیکۆ بۆ.
زەمان و زوویی زوڕناو دهۆڵ زەماونەش جەگردو جۆرەکاتەری
خاستەر گەرمەکەردێنە، ئینجا لولێ تەنیا ویش یان بەهامکاری گۆرانێ واچێ زەماونەش
گێڵنێنە.
ئەوساو هەورامانی ئاخەڵکە ورپران خەڵکێ بەتەمەن بیەن(
30ساڵ سەرتەر،من دیەنم کە عەمرش جە 50 ساڵینە بیەن ورپران ) ئاخەڵکە هەر جە
گەنجیوە ئی هونەرشە زانان و چەنیش ئامانەرە گروەختێ کەردەنشو عەیبیچ نەبیەن ،وەلێم
ئیسە دنیا فاڕیێنە،ڕەنگە کەسێ ھۊرپڕۆ کە تەمەنش 40سالێ بۆ واچا ش پەنە
ئاکابرا ئەقڵش جەدەس دان.
ئی زەمانە ورپرای فرە باوش هەن بەتایبەت دلێ
گەنجەکانە(کوڕو کناچە)،وەلێم خەڵکی بەتەمەنتەر ( ژەن وپیا).. کەمتەر هۆرپڕا مەگەر
جە زەماونندێ خێزانی و قەومو قیلەو ویشانە بۆ، ئیننا پەی زەماوننو بۆنەو جەژنە
مللیەکا ،تەنیا کوڕو کناچە ورپرای کەرا ،بەچێوێ عەیبش زانا کە ژەنو پیای بەتەمەن
ورپڕۆ.
ئی بابەتە وزو وەرچەم و گر ڕەفیقەکام هیودارەنا بە سەرنج
پەی لواکایشا یان هەر باسێ کەمن ویرم شیەبۆ تابتاومێ باسەکەیما تێر وتەسەل
کەرمۍ.
د. ناجح
گوڵپی 21/9/2012 یەکەم ڕۆ پایزی هەلەبجە
