International phonetic alphabet(IPA)
ئەلفابێتی
دەنگی جەهانی، ئەلفابێتی دەنگی دلیٛدەوڵەتی
ئای پی ئەی
چیٛشەن؟ ئەلفا بێتی دەنگی جەهانی سیستەمێ فنەتیکین پەی نیشادای و ڕوٙشن کەردەیو
دەنگی و هیٛما دەنگیەکانو زوانی، کە یاردیمان مەڎوٙنە پەی درکنای واتیٛ بە ڕاس و
دروسی. ئای پی ئەی پەی زوانو ئینگلیزی نریانرە، چون ئی زوانە بڕێ(نویسیٛش) هەنیٛ
نمەدرکنیان، یام بڕێ نویسیٛش هەنیٛ زیاتەر جە دەنگێوەشان هەن، وەرو ئانەی بە ئای
پی ئەی سیمبوڵیٛشان پەی وەش کەردەن تا تەماشەشان بکەری و بە ڕاس و دروسی بوانیشانوە
و بدرکنیشان، هەر سیمبوڵیٛ(هیٛما) دەنگێوی تایبەش هەنەن.
زوانو
ئینگلیزینە نویسە(حەرف)، چنڎە دەنگیٛوەش هەنیٛ، وەرو ئانەی سپیٛڵ کەردەی(حنجیٛ)
واتەکیٛ یاردی دەر نیەن پەیمان، کە بەڕاسی بوانمیٛشەوە، ئای پی ئەی ڕانیشاندەرەن
پەی ئەوەوانای ڕاس و دروسی، پەی نمونەی نویسەو (C) دەنگەکەش مەفاڕیوٙنە بەپاو ئامایش دلیٛو واتیٛنە، مەبوٙنە بە(ک)
و (س)، جا
وەرو ئانەی
دەنگەکان مەنویسیان پسەو هیٛمای و میانو دویٛ نیمە هیٛڵی لارینە نیشانە مەدریان،
مەشوٙ ئەپیٛسنە بوانیاوە، نمونە: lamb ئی واتیٛ یانی وەرە، بەچکەو مەییٛ، زوانو
ئنگلیزینە بە(لام) مەوانیوٙوە، دەنگو(ب) ئاخری نتمەنە و نمەدرکنیوٙ، جا پەی ویٛ
ڕوٙزگار کەردەی و ویٛ لادای جەهەڵەو وانایوە، ئی سیستەمو دەنگی جەهانیشان نیانرە،
مەشوٙ ئەپیٛسە بوانیشەوە: /læm/،
هەرپاسە ئەچی سیستەمو ئەلفابێتی دەنگی
ئینگلیزینە، هەننەیچ دیاری مەکریوٙ، کامە هەننە فشارش سەرەوە ببوٙ دیاریش
مەکەروٙنە، بڕێ تەر وردە کارییٛ، کە تایبەنیٛ بە زوانو ئینگلیزی.
چەنی ئانەیچ سیستەمو ئەلفابێتی دەنگی جەهانی
نریانرە پەی ئانەی زوانەکیٛ تەریٛچ کەلکش
چەنە بوینان.یانی گردو زوانەکانو جەهانی مەتاوان ئەچی سیستەمە دەنگیە کەلک
هوٙربگیٛران پەی نوستەی زوانەکەیشان بە شیٛوەی نویستەی دەنگی.
ئەلفابێتی دەنگی جەهانی سیستەمێوی دەنگین،
بنەڕەتنە سەرو ئەلفابێتی لاتینی مەرزیانرە،
ئەلفابێت پەی زوانو ئینگلییز ساڵەو 1847
زاینی نریانرە، جەلاو ئیسحاق پیتمانی و هێنزی ئیلیسوە بەکار ئاومان. دماتەر گەشەش پەنە دریان جە لاو
کوٙمەڵەو دەنگئەشناسانو جەهانیوە، کە
فەرەنسییٛ و ئینگلیزیٛ بیٛنیٛ. (International Phonetic Association)ساڵەو 1888 زاینی، پەی یوەمجاری بەکار ئاومان، ئامانجو ئی کوٙمەڵەیە
ئانەبیٛ کە سیستەمێ دەنگی بسازنوٙ پەی گردو زوانەکان بشیوٙنە و بتاوان بەکارش
باوەران پەی نویستەی دەنگی، جە هەر زوانێوەنە.
بەکار ئاوردەی ئەلفا بێتی دەنگی جەهانی
یوە: دلیٛو فەرهەنگو واتیٛنە بەکار مەیوٙ
پەی ڕاس و دروس درکنای و ئەوەوانای واتیٛ. فرەو فەرهەنگەکان، ئینەشان دەسنیشان
کەردەن، پەی ئانەی بەڕاس و دروسی وتەکیٛ بوانیوٙوە.
دویٛ: بەکار مەیوٙ پەی ئەوەنویستەی ئەچا
زوانانە هەکە وەڵتەر نویستەیشان نەبیەن، یام نەنویسیێنیٛ.
یەریٛ: بەکار مەیوٙ پەی ئەوەوانای و نویستەی
بڕێ کتیٛبان، کە بە ئەلفا بێتی لاتینی نەنویسیێنیٛ. هەرپاسە بەکار مەیوٙنە پەی ئا کەسان
تا فیٛرو ئینگلیزی ببان، کە بنەچە ئینگلیزیٛ نیەنیٛ.
چوار: فرێوە جە زوانئەشناسان، مسیار و
وەنیاریٛ زوانە لایڎەکان، بنیەریٛ فەرهەنگی، ماموٙسا، هوٙرگیٛڵنەریٛ، هتد بەکار مەیوٙنە
و کەلکش چەنە مەگیٛران.
ماوێ نا ماوێ ئی دەنگیٛ، نویسیٛ ئای پی ئەی
واڕیاشان مەیوٙ ملرە، جاری چامنە هەن زیادیٛ مەبانیٛ، جاریچ هەن کەم مەکەرانیٛ،
جاریچ هەن ڕیٛکیٛشان مەکەرانوە، دماجار ساڵەو 2005 تازیٛ کریێنیٛوە، کە(107 نویسیٛ- دەنگیٛ)(52
نیشانیٛ)( 4 چوار نیشانیٛ وەشکەردەی)، کە جە وەڵاوکریاو ئای پی ئەینە هەنیٛ، یام
جە پایگەو(ویٛبسایت) ئای پی ئەینە هەنیٛ. بنەڕاوە گەرەکشابیٛ، هەر نویسێو
دەنگیٛوەش ببوٙنە، وەلم پەیشا نەلیٛویا، چون دەنگەکیٛ زوانو ئینگلیزی ئاڵوٙزیٛنیٛ،
نویسەی چامنە هەن، دویٛ دەنگیٛ هوٙرمەگیٛروٙنە، پسەو دەنگو(x)، کە یەک نویسەن و دویٛ دەنگیٛ(k, s) یام بڕێ دەنگیٛ هەنیٛ بە دویٛ نویسیٛ
هیماشان پەی مەکریوٙنە، پسەو (,d͡ʒ, t͡s)دەنگو(چ، ج)، یام (نگng, ŋ ) کە دویٛ نویسێنیٛ و یەک دەنگ مەدرکنیوٙنە.
ئای پی ئەی پەی ئانەی وەشکریان هەکە
دەنگەکان(phone)
نیشانە بڎوٙ، نەک نویسە (phoneme)،
یانی هەرمانە سەرو دەنگی مەکەروٙنە. ئی دەنگیٛ بە(فۆنتی) تایبە مەنویسیان، کە
فۆنتو(sil)
سیل، ناموریٛنیٛ، بەپاو بنەیانەو زوانەکان، مەواڕیانیٛ.
ئیسە فرەو زوانانو جەهانی بەپاو ئی دەنگان
زوانەکەشان ڕیٛکوستەن، ئەگەر بابەتیٛوی جەهانیشان ببوٙنە هەوڵیٛ مەڎان کەلک جە ئەلفابێتی
دەنگی جەهانی هوٙربگیٛران. یام پەی ڕوٙشنکەردیو بڕێ دەنگان کەلک ئەچی ئەلفا
بیٛتایە هوٙرمەگیٛران. یانی ئیمەیچ مەتاومیٛ جە ئیسەنە و دماڕوٙنە کەلک بگیٛرمیٛ
ئەچی دەنگان پەی نویستەی، بەتایبە زوانو ئێمە بیٛ کەسەن و بیٛدەسەن، زوان
ئەشناسەکیٛمان، ماموٙساکیٛمان مەتاوان کەلک چی سیستەمیە بوینان پەی نویستەی.
خالێتەر باس مەکەرو، کە(IPA) کوڵکریاو International phonetic alphabet ئەلفا بێتی دەنگی دلیٛدەوڵەتی، (ئای پی ئەی) جوٙریەن جە وەشکەردەی واتیٛ(واتسازی) کە زوانو ئینگلیزینە باوەن، خەریکە سەرەیچ مەکیٛشوٙنە پەی زوانەکانی تەرو جەهانی، پسەو کوردی و فارسی، هەورامی. زوانو کوردینە سەرەش کیٛشتەن دلیٛو نامیٛ حیزبەکان، ڕیٛکوزیاکان، کە نامە دریٛژەکیٛشان بە کوڵکریای منیوسان. مەبەست ئەچی نامە کوڵکریایان، ئاسان واتەین، هازی کەمە خەرجە بکەرینە.
کریٛڵ واتیٛ: key words
ئەلفا بێتی دەنگی جەهانی: ئەلفا بیٛتی دەنگی
دلیٛ دەوڵەتی: الفابئیە صوتیەی دولیە: الفبای
اوانگاری بین المللی
د. ناجح گوڵپی 1/9/2020
