ژیوانامەو
دکتوٙر سەعید خانی
وەرینە
ڕوشنویران و
فەرهەنگ دوسانو هەورامانی نیەن نامیٛو دکتر سەعیدخانیش نەژنیێبوٙ، ئی کەسایەتیە
ناموەرە، جە ویەرو زەمانەینە خزمەتیٛوی خاسش کەردەن بە زوان و فەرهەنگو گوٙرانی،
بەهەر جوٙرێ بیەن، تاوانش فەرهەنگو ئی سەرزەمینیە بشناسوٙنە بە ئەوروپیەکان، جە
فوٙتیای ڕوٙزگارش بکەروٙن، هەرپاسە ویٛچش چنڎە کتیٛبیٛش بە زوانو گورانی
نویستیٛنیٛ ئیسە ئیٛمە کەلکشان چەنە مەگیٛرمیٛ.
وەلێم بڕێ نویسەریٛ هەنیٛ ئەدەبیاتو گورانی
پیٛسەو ویٛش نامیٛ نمەبەران، مەکەرانش بە نامیٛ ئەدەبیاتو کوردیوە، پەی نمونەی
ئیٛژا سدیق بورەکەیی، ئی گرد ئەدەبیاتو گورانیشە چیٛرو نامیٛ ئەدەبیاتی کوردینە
کوٙ کەردیٛنەوە، فرە بیٛ ویژدانانە گەرەکشەن خوتانو ئەدەبیاتەکەی گم ببوٙنەو
بکەروٙنەش بە نامیٛ و یوٙتەریوە، وەلێم بڕێ تەر، کەمیە ویژدانشان بیەن، مەواچان
ئەدەبیاتی گورانی، ئیجا مەکەرانش بە کوردی، مەسەلێ هەورامیە هەنەن، مەواچو( ماڵش
بیەن سەربەشو یانان)، یانی سەروەت و سامانش سەربەشو یانان بی، ئینە بەکەسێ
مەواچان، هەکە بیٛ کەس بوٙنەوە وەختێ مەرد سامانەکەیش ئەپیٛسە بەخشناوە ملو
مەردمیە، ئی ئەدەبیاتو گورانیچە پاسەش سەرئامان، سامانێ دەوڵەمەند چاگەنە کەوتەن،
هەرکەس مەیوٙ ماچوٙ هنو منەن، ئەنوە سوڵتانی مەواچو بڕێ جە وەرکەوت ئەشناسەکان و
زوانئەشناسەکان، گورانی بەکورد نمەنیارە، مەواچان فارسەن. ئینە حاڵو ئەدەبیاتو
گورانین، سەربەشو یانان بیەن، جا ئیسە هەرمانەی تاقەت پڕوکنەش گەرەکەنە تا چیٛرو
چنگەو ئینیشانە بەرش باری و بکەریشەوە بە مڵکو ویٛت.
ئی نویستە
کوڵەم سەرو دکتر سەعید خانی نویست، چون بەئەرکو سەروشانەیم زانان، هەم پەی
ئەشناسنایش بەمەردمو هەورامانی و هامزوانانش، هەم پیٛسەو هەڵمەتیٛ پەی ڕوٙزگار
کەردەیو زوان و ئەدەبیاتو گورانی، جە خاموٙشی و جە سەربەشو یانان.
دکتوٙر
سەعید خان کیٛن؟
ئەچی سەرچەمەنە [1]باسو
ئی کەسایەتیە پیٛسەو شاعرێ کریان، نامیٛش سەعید کوڕو مەلا ڕەسوڵو مەریوانین.
دکتوٙر جی ڕەسوڵ دەربارەو ئی شاعیرەیە نویستەنش، ساڵەو 1279 کوچی شارو سنەینە جە
ئەڎا بیەن. جە زاڕوٙڵەیوە خەریکو وانای بیەن لاو تاتەیشەوە، هەر کتیٛبێ فارسی و
عەرەبیش دەسکەوتەبوٙ وانانشەوە، هامشان قورئانیچش وانان، دماتەر لوان حوجرەو فەقیان،
بەڵەدیێ خاسش پەیڎا کەردەن سەرو فقهی ئیسلامی و ڕازوانی عەرەبی و فارسی، سنعەو
دوانزە ساڵینە نەمان شعر نویستەی، بڕێ هوٙنیێ ئاینیٛش هەنیٛ بە زوانو گورانی.
ساڵەو 1293
کوٙچی تاتەش ئەمرەو خوایش کەردەن، ئتر فقی سەعید یاگیٛو تاتەیش مەگیٛروٙنوە،
خەریکو وانە واتەی و ڕانمونی مەردمی مەکەروٙن.
ساڵەو 1305
کوچینە، بڕێ مەسیحییٛ پەی گەشە و پەردای بە ئاینو مەسیحی ئامێنیٛ سنە، فەقی سەعید
ئاوەختە حەڤدە ساڵیٛش بیٛ، دماو مشت و مڕێ فرەی ماچا فەقی سەعید بیەن بە مەسیحی،
دماتەر چەنیشا مەلوٙ پەی شارو هەمەدانی، چاگە چەنی ئەمریکیەکان ویٛش خجڵنوٙ
فیٛربیەیو پزیشکیرە، دماو فیٛربیەیو زانستی پزیشکی، هەرچاگە لاو ئەمریکیەکانوە
مەمەرزیوٙرە و هەرمانەی پزیشکیە مەکەروٙنە، دماتەر لوان پەی سویدی و چاگەیچۆ لوان
پەی لەندەنی، چاگە خەریکو وانای پزیشکی بیەن جە زانستگانە، سەرئەنجام پلەو
دکتواریش ئاوردەن جە ڕشتەی پزیشکینە، دماتەر گیٛڵانوە هەمەدان و دریٛژەش دان
بەهەرمانەکیٛش. فرەو نەوەشەکانش، هەکە لوێنیٛ پەی چارسەری، گرد ویٛمانیٛ بیێنیٛ و
ناموەری دکتری سەعیدیشان ئەژنیەن.
دماو ماوێوە
لوان پەی تارانی و خەسەخانەو سپاسالارینە مەرزیانرە، ئانڎە بەند نەبیەن تارانەنە،
هەم گیٛڵانوە هەمەدان، ئتر هەتا مەردەیش هەر چاگە بیەن، سەرقاڵو چارەسەرو نەوەشان
بیەن، چەنی ئانەیچ، شیٛعریٛ و کتیٛبیٛش نویستیٛنیٛ، تا ساڵەو 1358 کوچینە، جە
سنعەو حەفتا و نوٙ ساڵینە کوچی دماینش کەردەن و جە قەبرسانو مەسیحیانە ئەسپەردەو
خاکی کریان.
ئایەتوڵا
مەردوخی جە بەرگی دووەمو کتیٛبەکەیشنە واتەنش، ساڵەو 1305 کوچینە بڕێ مەسیحییٛ بە
دوویٛ باریٛ ئینجیل و تەورات و بڕێ کتیٛبیٛ مەسیحیاوە ئامێ سنە، چەنی زانایانو ئاینی
ئا سەردەمیە کەوتیٛ وات و واچ، تا مانگیٛ دریٛژەش کیٛشان، سەرئەنجام مەسیحیەکیٛ
بەزیێ، شەویٛ بە بیٛدزیوە سنەشان جیا ئاست و لوێ پەی هەمەدانی.
ئیجا باسو
فەقی سەعیدی مەکەروٙ، مەوات، چەنی ئێمە قەومایەتیشان بیٛ، گجار ئاموشیەو یانەیمان
مەکەرد، دماتەر دوسایەتیش چەنی مەسیحیەکان پەیڎاکەرد بە یاردی خواجە باوی کوڕو
خواجە یوسفی، هوٙرخەڵەتیا و کەوت گەلشان، ئیجا زانستی پزیکیش وانان، ژەنی
مەسیحەیچش ئاردیٛنە، ئتر وەروئانەی ناماوە دلیٛ ئیٛمە، لوا هەمەڎان و دماتەر لوا
تاران، چاگە بە دکتر سەعید خانو کوردەسانی ناموەر بی. هەرچەنڎ ڕاو ڕچەو ویٛش فاران،
وەلێم هەستو گورانی و هەورامانی دڵ و دەرونشەنە مەنەن، ئا نامیٛ، کەپەی من
نویستیٛنیٛش گرد بە زوانو گورانینیٛ، چی دمایچەو کتیٛبێش نویستەن بە نامیٛ(نزانی[2])
بەشیٛوەو شعریٛ هوٙنانشوە، ئاڎیچ هەر بەزوانو هەورامین، کتیٛبیٛش پەی من کیاستەن.
دکتوٙر سەعید جگەم جە کتیٛبو نزانی، کتێبیٛ تەرش بە زوانو فارسی نویستەن،
بەنامیٛ(ئاو)، مەواچایچ فەرهەنگیٛوی گورانی، فارسی، ئینگلیزی و چنڎ کتیٛبێ تەریٛش
نویستیٛنیٛ، وەلێم چاپیٛ نەبیێنیٛ.
جە کوٙڕێنە،
ماموٙسا موحیت تەباتەبایی وات: دکتر سەعید وەختو ئەوەوانای کتیٛبو نزانینە، فرەو کتیٛبەکانو یارسانیش جە(نور عەلی ئیلاهی)
ڕابەبەرو یارسانەکان هوٙرگیٛرتیٛنیٛ پەی ئانەی چەشکەی ئەدەبیشان چەنە هوٙربگیٛروٙ
جە نویستەکانشنە، بڕێ ئەچا واتا، کەلیمان جە کتبیٛ یارسانەکانەنە هەنیٛ دلیٛو
کتیٛبەکەیشنە یاگیٛش کەردیٛنیٛوە.
شیٛعرەکیٛ
دکتر سەعیدی فرە تەڕ و پەڕئاویٛ و شیریٛنیٛ و ڕەوانیٛنیٛ، دکتر سەعید کتیٛبو
نزانیش نویستەن، مەتاوو بواچو تەورات و ئینجلیش هوٙرگیٛڵانان پەی زوانو گوٙرانی-
هەورامی، (تائیٛگە قسیٛو ئایەتواللە مەردوخینیٛ).
سەرەتاو
کتیٛبەکەیش پیٛسە دەسپەنە مەکەروٙ:
فەرد تەنیای
تاک فەرد تەنیای تاک وە نام خوادی فەرد
تەنیا تاک
بیٛ شەریک و
مسل زات وەسفت پاک ئافەرینەندەی کورات و
ئەفلاک
خوای بیٛ
شەریک، بیٛ نەظیرو چوون خەللاق عالەم وە کون فەیەکون
یاران یاوەران
دوس و ئازیزان هام جنس و هام
ئەسڵ ساحیٛو تەمیزان
ئی شعریٛ پانزە بەیتیٛنە، من هەر ئی یەریٛمە
نویستیٛ، وەبڕێ تەر شیٛعریٛ وەشیٛ هەورامیش چەنەنیٛ... جا سەیر ئانەن نویسەرو ئی
کتبیە، کولەکیٛ تەڕەنە نامیٛ زوانو گورانیش نەبەردیٛنە، واتەنش شیٛعریٛش بەکوردی و
نویستیٛنیٛ، کەچی هوریچش گیٛڵنێنیٛ پەی کوردی.
کتیٛبو نزانی
ساڵە 1359 هەتاوی چاپ کریان، بەشیٛوەو خەتی کونیٛ.
جە
کتیٛبو(کەشکۆڵە شعرێکی کوردی گورانی[3])
کە شیٛخ عبدولمومن مەردوخی کوٙ کەردنوە، دماتەر ئەنوەر سوڵتانی سەرش نویستەن،
ئەچیٛگەنە، باسو سەعید خانیش کەردەن، وەلێم کەمیە لومەش مەکەروٙنە، تا خایتیٛ باسو
قەباڵەکانو هەورامانی مەکەروٙن، گویا سەعیدخانی ورەتیٛنیٛ بە ئینگلیزی، زانیاریەکیٛ ئێگەیچ هەر ئانیٛنیٛ کە ئایەتوڵا
مەردوخی وستێنیٛ ڕووە.
چی دوە سەرچەمانە هیچکام باسو ئا قسیٛ دکتر سەعید
خانیشان نەکەردیٛنە هەکە دماو پەنجا ساڵان مەگیٛڵووە سنە، مەوینوٙ تەنیا پیرە ژەنی
و پیرەپیا بەهەورامی قسیٛ مەکەران، ئتر شار گرد واڕیان بە زوانو کوردی و
مەواچوٙنە(یاگیٛ شابازان کوٙرکوٙریٛ وازان).
دماتەر
هەورامیەکیٛ گلەییٛ ئانەی مەکەران کە چی ویٛش بە کوردسانی ئەشناسنان، مەشیا
هەورامانیش نویستێ، چون ئینە لاو کوردەکانوە بیەن بە بەڵگیٛو مەواچان هەورامی ویٛش
بە کورد مزانوٙن، پەوکی سەعیدخان کوردسانیش لکنان پۆ وێشەو!!! هەڵبەت ئی نامیٛشە،
دماو ئانەی لوان تاران و ئەچاگە هەرمان و کارش کەردەن، بە نامیٛ زیٛڎەکەیشوە، شارو
سنەی، استانو کوردسانی ناموەر بیەن، مەردمی پەنەواتەن،نەک ویٛش نامیٛ ویٛش نیێ بە نامیٛ کوردیوە.
ئامادەکەردەیو:
د. ناجح گوڵپی 5/9/2020
کریٛڵ
واتیٛ: keywords
نزانی:
مزانی: مزگانی
ناموەر:
نامور: نامی، ناوبانگ، مەیشور
کوٙرکوٙرە:
جوٙرە داڵێوەن، پسەن کەرکەسی گوشتی مڕارۆ بیە مەوەروٙ.
شاباز:
جوٙرە (هەڵو) یەن، ڕاوین، گوشتو پەلەوەری و گیاندارانی تەری زینڎە مەوەروٙ، ڕاوەش
مەکەروٙ ئیجا بە تازەیی مەوەروٙش.
