نەوەشیە هامبەشەکیٛو ئانزانی و ئاژەڵی

نەوەشیە هامبەشەکیٛو ئانزانی و ئاژەڵی

دەردە ئانژەڵیەکیٛ zoonosis

دەردە ئانژەڵیەکیٛ ئانەوەوٙینیٛ هەکە جە ئاژەڵوە مەفاڕیانوە پەی ئانزانی و توشو نەوەشیش مەکەران، یانی دەردێوە هەمبەشەنە میانو ئاژەڵی و ئانزانینە.

جە وەختو پەیدابیەیو ئانزانی سەرو زەمینیوە چەنی ئاژەڵی پەیوەندییٛ تنڎ و توٙلشا بیەن، بەجوٙرێ  بەشەر ڕوٙ بەڕوٙ خاستەر جە ئاژەڵی نزیک بیەنوە و کەلکش چەنەهوٙرگیٛرتەن، جە گردو ویارەکانو ژیواینە،  ئاژەڵ بە سەرچەمیە گرنگو واردەو ئانزانی ھەژمار کریان، ئیسایچ بە سەرچەمیە خاسو پڕوٙتینی مەنریوٙرە.

شوٙنەو ئانەیچەرە پەیوەندیە تەندروستی ھیٛقم ھەن میانو بەشەری و ئاژەڵینە، مەتاومیٛ بواچمیٛ تەرسناکی ئاژەڵی پەی سەرو زیندەگی و بژیوانو بەشەری ڕوٙ بەڕوٙ زیاتەر مەبوٙ ،بەنونگەو فاڕایەو چنڎەها نەوەشییٛ جە ئاژەڵیوە پەی ئانزانی ویٛڕاس یام نا ویٛراس، ئینەیچ زیانی فرە گەورە مەیاونوٙنە بە تەندروستی بەشەری  و ژیوگەی.

 بەپاو سەرچەمە زانستیەکان تائی کاتە زیاتەر جە دووەسەد نەوەشییٛ هامبەشیٛ هەنیٛ و ئەشناسیێنیٛ، کە جە ئاژەڵەو مەفاڕیانوە پەی بەشەری، ساڵ بەساڵ ئی نەوەشییٛ زیاتەریٛ مەبانیٛ، بەجوٙریٛ هەڕەشیٛ سەرو زیندەگی و تەندروستی و ئابوری و ژیوگەی مەکەرانیٛ. وەرو ئانەی پەنەوازەن گرد چین و تووەکانو نیشتگای هوٙشیاریٛ بکریانوە جە بارەوە و ئی نەوەشیان جە ڕاو دەسینە و دەزگا جیا جیاکانو یاوانیوە، بەگلیٛرۆبیەی و  پەخشنامیٛ و بەرنامیٛ تەلەفزیوٙنی هاگاداریٛ بکریانوە، جە ئاروٙنە ژماروە نەوەشیە هامبەشەکانو ئانزانی و ئاژەڵی زیاتەرەن جە هەزاران نەوەشیان، کەفرێوەشان بە هەڕەشێ و تەرسی مەنریارە پەی بەشەریەتی سەرو زەمینیوە.

 

ئەژناسەو دەردە ئانژەڵیەکانZoonosis نەوەشیە ھامبەشەکیٛ

دەردە ئانژەڵیەکیٛ یام نەوەشیە هامبەشەکیٛو میانو ئانزانی و ئاژەڵی، کە سەرچەمە پزیشکیەکانە پەنەشان مەواچا  zoonosis، پا نەوەشیان مەواچان کە سروشتیانە و ویٛڕاس یام نا ویٛڕاس جە ئاژەڵی نەوەشەو مەفاڕیانوە پەی ئانزانی، جە ڕاو میکروٙب نەوەشیەکانوە Causative agent،کە چنڎ جوٙریە نونگیٛو نەوەشیمان هەنیٛ:

·        زیندەوەرە وردوینیەکیٛ Microscopic organism کە بە وردوین مەوینمیٛشان، پیٛسە: بەکتریای، ڤایروٙس، کلامیدیا، ڕیٛکتسیا، زیندەوەرە سەرەتاییەکیٛ،کەڕیٛ.

·        کرمی Helminth parasites .

·        جمگەدارەکیٛ arthropod parasites  کە مەشی و مەشولە،گەنیٛ، میچی، کەوەییە، کەکی.

 

دەسەبەندی نەوەشیە ھامبەشەکان Classification of Zoonotic Diseases  

بەچنڎ شیٛوێ دەسەبەندی مەکریانیٛ:  

 یوەم: بەپاو جوٙرو یانەوەی و نونگەو نەوەشیەکەی مەبان بە یەریٛ بەشیٛوە:

1.       Anthropozoonosis : ئا نەوەشیە هامبەشان مەگیٛروٙوە کە جە ئاژەڵیوە(یانەوەی) مەفاڕیانوە پەی ئانزانی، پیٛسە نەوەشی یاوو ماڵتەی(ماڵتە یاو (یام بروسیلاBrucellosis  .

2.      Zooanthroponosis :ئا نەوەشیان مەگیٛروٙوە کە جە ئانزانەو(یانەوەی) مەفاڕیانوە پەی ئاژەڵی پیٛسە نەوەشی سیلی(Tuberculosis)

3.      Amphixenosis  ئا نەوەشیە هامبەشان مەگیٛروٙوە کە بەشیٛوەی یەکسان توشو ئانزانی و ئاژەڵی مەبانیٛ بە نونگەو بەکتریای، پیٛسە نەوەشیەکانو بەکتریاو(Streptococcus) کە توشو ئانزانی و ئاژەڵی مەبوٙنە.

دووەم: بە پاو سوڕو ژیوای و نونگەو نەوەشیەکەی.

1.       Direct-zoonoseis: ئا نەوەشیان مەگیٛروٙوە کە نونگەکەش(ڤایرەسو نەوەشیەکەی) پەی تەمامنای سوڕو ژیوایش ئەوەجەش بەیەک یانەوەی بڕبڕەداری هەن، پیٛسە نەوەشی هاری تووتەی(Rabies).

2.      Cyclo-zoonosis :ئا نەوەشیام مەگیٛروٙوە، کە نونگەکەش پەی تەمامنای سوڕو ژیوایش ئەوەجەش بە یەک یانەوەی بڕبڕەداری هەن، پیٛسە نەوەشی تۊرەکەی ئاوۍ(Hydatid syst) و کرمەی شریتیە (Taenia saginata) چیٛگەنە تورەکەی ئاوی توشو ئانزانی مەبوٙ،  وەلیٛم کرمەکیٛ ئینان دلیٛو ڕیٛڵەخوٙو ئاژەڵینە.

3.      Metazoonosis : ئا نەوەشیە هامبەشان مەگیٛروٙوە کەنونگەکەش پەی تەمامنای سوڕو ژیوایش ئەوەجەش بە یانەوەی بیٛ بڕبڕەی ھەنەن، پیٛسە ئا نەوەشیان کە بە نونگەو ڤایروٙسو ئاربوٙی(Arbovirus)  وەڵاویٛ مەبانوە. ئی نەوەشیە ڤایرەسیێ بەنونگەو  مەش و مەگەزی  مەشولەی و گەنە و میچیوە مەفاڕیانوە.

4.      Saprozoonosis: ئا نەوەشیان مەگیٛروٙوە کە نونگەکەش پەی تەمامنای سوڕو ژیوایش ئەوەجەش بە یەک یانەوەی بڕبڕە داری هەن، چەنی یاگێ تەری بەرو لاشەو یانەوەیەکەیوە، پیٛسە(خاک.خوڵە.واردە ، درەخت،گیواو).

یەرەم: بەپاو جوٙرو نونگەو نەوەشیەکەی مەکریام بە نوٙ بەشیٛوە:

1.       نەوەشی هامبەش کە نونگەش ڤایروٙسەن، جەمیٛ نەوەشییٛ تەرسناکیٛ مەگیٛروە، کە ئا ژەڵەو مەفاڕیانوە پەی بەشەری پیٛسە:

*-نەوەشی یاوو ون وەربیەی (Hemorrhagic fever )، جە ئاژەڵەو توشو بەشەری مەبوٙ ، موولولەکیٛو گردو گیانیش ونی مەفشیوٙ، یانی نەزیفش وەرمەبوٙ.

نەوەشی ئەنفلوٙوەنزاو پەلەوەری(Avian influenza )

نەوەشی ئەنلوٙوەنزاو بەرازی(Pig influenza )

نەوەشی هاری تووتەی (Rabies )، با ئیسەیچ نەوەشی کروٙنایش بوزمیٛ سەر کە گردو جەهانیش ئاردەن هەلەکیٛ، جە دما مانگەو 2019 هەتا ئیسەتیٛ سەرەمڕەن، زیاد جە 215 وەڵاتانو جەهانینە وەڵاو بیەنوە، کە دەردێوە هەمەگیرنە pandemic  و زیاتەر جە 600 هەزاران ئەنزانیٛش کوشتیٛنیٛ.

2.      نەوەشیە هامبەشەکیٛ، کە نونگەش بەکتریان، پیٛسە:

نەوەشی تاڵە ماسە ی Anthrax یام نەوەشی سپڵی کە ئاژەڵەو مەفاڕیوٙوە پەی بەشەری و چی دمایچەو  بە شیٛوەو چەکی بایوٙلوٙژی ئیسفادەش چەنە کریان.

نەوەشی ماڵتە یاوی brucellosis کە جە ڕاو واردەی شوٙت و ماس، پەنیرە، گوٙشتو ئاژەڵی نەوەشیوە ملوٙ پەی بەشەری.

نەوەشی مەقاویGlanders کە توشو ئەسپ، هەر، هەسەریٛ مەبوٙنە، مەفاڕیووٙ پەی بەشەری.

3.      نەوەشی هامبەش، کە نونگەش کەڕیٛ بوٙ( فطرFungi )، فرەتەر توشو ئاژەڵی لینی مەبوٙ، پیٛسە:

نەوەشی دەردەڕواسی(Ring worm )، نونگەکەش کەڕیٛنە، جە جوٙرو(Trichophyton ) ترایکوٙفایتوٙنی .

زیاتەر جە لادەگانە هەن، ڕواسە ئی نەوەشیە مەگیٛروٙ توکش پوٙ نمازوٙ گرد ڕیزوٙ پەوچی پەنەش ماچا رواسەی گەڕە.

4.      نەوەشی هامبەش نونگەکەش زیندەوەرە سەرەتاییەکیٛنیٛ- یەک خانەProtozoa ، پیٛسە:

نەوەشی توٙکسوٙ پلازموٙسیزی( Toxoplasmosis )، زیاتەر جە پشیلیٛوە مەفاڕیوٙوە پەی بەشەری، مەبوٙنە باعیسو لەم وستەیو  ژەنیٛ لەم پەڕیٛ.

نەوەشی وتەی (Sleeping sikness)، نونگەش تریپانوٙسوٙمان(Trypanosoma) ، مەشولەو تسی تسی مەفاڕوٙشەو پەی بەشەری.

5.      نەوەشی هامبەش، نونگەش کرمی ببوٙ(Helminth parasites )،پیٛسە:

نەوەشی توٙرەکەی ئاوی(Hydatid Cyst ) نونگەش کرمەی شریتیەنە بەنامیٛ(Echinococcus granulosus)، ئی کرمیٛ گەرا مەکەروٙ، جە ڕاو واردەیوە ئانزان مەوەروٙش ئیتر توٙرەکەی ئاوی دروس مەبوٙنە سەرو یەهەری و شوٙشیٛ یام هاڵیگای لەمیٛنە یام دلیٛ مەژگ و سەرینە.

6.      نەوەشی هامبەش، کە نونگەش ڕیکتسیا (Rickettesia) بوٙ، پیٛسە:

 نەوەشی کیو فیڤەر( Q Fever) ی، ئی نەوەشیە جە ئەفریقانە فرە وەڵاوەن ، وەڵاتو ئیٛمەنە نیەن.

7.      نەوەشی هامبەش کە نونگەش کلامیدیام(Chlamydia)،پیسە:

 نەوەشی بەبەغای(Psittacosis) یام تووتی، ئی نەوەشیە تایبەتەن بە پەلەوەرو تووتی، کەناری و تەیرەلحوب،چاڎیشانوە مەفاڕیوە پەی بەشەری.

8.      نەوەشی هامبەش، کە نونگەش جمگەدارەکیٛ(Arthropod parasites) ببان، پیٛسە: گەنیٛ، هەشپشی، کەکی،میچی، کەوەییە، مەشی، مەشوولە.

نەوەشی گەڕی یام گڕگە(mange) یام ئاڵوٙشو پوٙسی، کە ئاژەڵەو مەفاڕیوٙوە پەی بەشەری، نونگەکەش هەشپشیە فرە وردەنە بەچەم نمەوینیوٙن، مەشوٙ وزیش چیٛرو میکروٙسکوٙپی ئیجا مەوینیش، مەلوٙ دلیٛ پوٙسی و بنەو موەکان مەوەروٙ، ئیتر مەڕیٛزانیٛ، یاگەکیش کەچەڵە مەبوٙ، ئەوسا نونگەو کەچەڵی مەردمی خەتاو ئی نەوەشیە بینە، کە من ویرم بەیوٙ فرەو دەگاکانو هەورامانی کەچەڵیٛش چەنەبیٛنیٛ، وەلیٛم کە زانست وەڵیٛکەوت و پاک وتەمیزی پەیدا بی ئی نەوەشیە نەمەنەن.

9.      نەوەشی هامبەش کە نونگەش پریوٙن(Prion)،پریوٙن بە تازەترین نونگەو نەوەشی مەنریورە کە زانستی چی دمایۆ کەشف کەردەن،کوٙمەڵیٛ نەوەشییٛ مەوزوٙوە  ئانزاننە و ئاژەڵنە:

ئا نەوەشییٛ کە ئەنزاننە مەوزوٙشانوە: 

نەوەشی کروٙتوٙزفیڵد-جاکوب(Creutzfeld-jacob disease)

نەوەشی کورو (Kuru) ی

نەوەشی( Gerstman-straussler-Scheinker disease )

ئا نەوەشییٛ کە ئاژەڵنە مەوزوٙشانوە:

نەوەشی سکرەیپی (Scrapie  ) جە مەییٛ و بزیٛنە.

نەوەشی شیٛتی گاوی (Bovine spongi form Encephalopathy) یانی مەژگش توشمەبوٙ پیٛسە ئیسفەنجییش سەرمەیوٙ.

هەرپاسە ئاسکی، هەسەرە، کتە یچ توشو نەوەشی مەکەروٙ، یانی ئی نەوەشییٛ هەم جەئاژەڵوە مەفاڕیانوە پەی ئەنزانی.

چەنی نەوەشیە هامبەشەکیٛ مەفاڕیانوە میانو ئانزانی و ئاژەڵینە؟

یوەم: جە ڕاو پوٙسیوە: وەختێو توتەی ھار قەپە(گازی) مەگیٛروٙ ئەو کەسیە یام مەش و مەشولە،یام زەخم  یام پوٙسیە کە ڕووشیابوٙ و زامڎار بیەبوٙنە.

دووەم: جە ڕاو کوٙئەنداموهەرسیوە، وەختیە واردەیەوە پیس مەوەری، ئاوی، ھەرچیویە تەر کە پیس ببوٙنە بە میکروٙبەکان.

یەرەم: جە ڕاو کوٙئەندامو هەناسەیوە، بە هوٙرلوشتەی هەوای پیسی، کە نونگەو نەوەشیەکەیش چەنە ببوٙ.

ویٛ پاریٛزنای

با بزانمیٛ چەنی ویٛمان ببپاریٛزنمیٛ جە نەوەشیە هامبەشەکان کە جە ئاژەڵەوە نەیان پەیمان:

یوەم: وەڵاوکەردەیەو ڕوٙشنویری زانستی دەربارەو ئی نەوەشیان، جە ڕاو یاونەرەکانوە پەخش و وەڵاو کەردەیەوە(تەلەفزیون، ڕادویٛن، ڕوٙنامە...) بەروستەی و نیشاندای گرفتو ئی نەوەشیان سەرو زیندەگی ژیوای بەشەریوە.

دووەم: دروسکەردەیو لیژەی هامبەشی میانو دکتوٙرەبەیتەریەکان و  بەشەریەکانەنە پەی ئینەی سەردای دەگایەکان بکەران و گرفتو تەرسەو ئی نەوەشیا ڕوٙشن بکەرانوە، چونکاتەی مەردمو لادەگای فرەتەر چەنی ئاژەڵی مەژیووٙ و زیاتەر توشیٛ نەوەشیەکان مەبانیٛ .

یەرەم: مشیوٙم ھەرمانگەو ڤیترنەری(دامپزیشکی) بەپاو بەرنامیە ڕیکو پیٛکی زانستی ساڵانە گرد جوٙرە ڤاکسینەکان بکەروٙن پەی ئاژەڵی، چەنی چارەسەرو نەوەشیەکان، تا ئی نەوەشییٛ ئاژەڵەنە ڕیشەکەنیٛ ببانیٛ، چونکاتەی تا ئاژەلنە ڕیشەکەنیٛ نەکریان بەشەریچەنە ڕیٛخەکەنیٛ نمەبان.

چوارەم: کوشتەی و دلیٛنەبەردەیو(مەشی، مەشووولە،گەنیٛ،کەکی ،هەشپشی ،میچی، کەوەییە)، ئی جمگەداریٛ ھامکاریٛنیٛ  پەی ئەوەفاڕایو نەوەشیەکان.

پەنجەم: وشکنایو گرد بەرھەمە ئاژەڵیەکان، ھەکە مەگنانە بازاڕ(ماس، پەنیرە ،شوٙت،کەریٛ،گوشت، پەژم) جە لاو دکتوٙری ڤیترنەریوە (دامپزیشکیوە).

ششەم: دروٙسکەردیو یاگیٛ(گەوڕ) تایبەتە، جە لادەگانە پەی ئاژەڵەکان بەشیٛوەی سەردەمیامە، یانی گەوڕەکان دووریٛ بوزمیٛوە جەیاگیٛ ئەرەنیشتەی. پەیوەندی تنڎ وتوٙڵ بکەرمیٛ چەنی ھەرمانگەو ڤیترنەری تا هەمیشە زانیاری تازەمان دەسبگنوٙ و ھەرمانگەیچ ئاگادار ببوٙ جە زیندەگی ئاژەڵەکەیمان.

 

                                                          نویستەی: دکتوٙر ناجح حەمە گوڵپی

                                                           پزیشکی ڤیترنەری  26/4/2012

کرێڵ واتیٛ: key words

دەردە ئانژەڵیەکیٛ: واتێوە تازێنە ویٛم نیێنرە پەی نەوەشیە هابەشەکان میانو ئاژەڵی و ئەنزانینە کە بە ئینگلیزی zoonosis مەواچان.

سەرنجە: ئی بابەتمە هەشت سالیٛ زیاتەرن نوسیەت، بە ڕێکەوت پەی چیٛویە تەری مەگیٛڵم، ئینەم کەوت وەرەچەمان، لوانیشەوە پوٙرەو ئیسە مەوزوش وەرە چەمانو شمە. 23/7/2020