واتیٛ،
واژە، وشە، کامیٛشان بەکار باوەرمیٛنە؟
مەبەستو من جە"واتیٛ" یانی کەلیمیٛ عەرەبیە، مشتو مڕێ
میانو ویٛمانە پەیڎا بیەن سەرو ئی یەرە کەلیمان، جا من ئیسە پەیلوای وێم وزوو ڕوە،
ئانیٛچە کە دژیٛنیٛ سەرو پەیلواکەیم ئادیچیٛ مەشوٙ چیٛششا پەنەن وزاش وەرەچەمو وانەران.پیٛسەو
من بەدەسور زوان بسەلەمنانەش.
هەڵبەت سەرچەمەو
فرەو واتیٛکانو قسیٛکەردەی و زوانی چەمەن"مصدر" .جا ئیسە فەرماودیٛ بزاندیٛ واتیٛ(واتیٛ) چکوٙوە
سەرچەمەش گیٛرتەن:
واتەی، واچای،
وچیای[1]: بنەڕەتو کەلیمەکیٛ
جە چەمەو واتەیوە ئامێنە،هەڵبەت چەمەو واتەی سەرو قەدو"stem" (وات)یە بنەڕەتش نریان و دروسە بییٛنە( وات+
نیشانیٛ چەمەی"ەی"= واتەی). ئیسە مزانمیٛنە قەدو چەمەو واتەی وریتین
جە(وات)ی.هەکە بوٙنە بە کەردەی ویەردەی سادە. ئەگەر گەرەکمان بوٙنە چی
قەدیە کەلیمیٛ بدروسنمیٛ پیٛسە، نامیٛو چەمەی"اسم مصدر" ئاوەختە تەنیا بە
وستەی سەرو"ە" دەنگداری خڕی(وات+ە= واتە). واتەو وەرینان،
واتیٛ و وەرینان، بە واتەو فڵانە کەسی(بەقسیٛ فڵانە کەسی). واتە نامیٛ چەمەینە، جا
زوانی هەورامی نیٛرو ماش هەن، کەلیمیٛ( واتیٛ) واتێوە میٛڵیٛنە، پەوکای
کریوٙ بواچمیٛنە واتیٛو وەڵینان.یام(واتیٛ).
بەیمیٛ سەرو
چەمەو(واچای) چیٛگەنە واتەی فاڕیان بە واچای، واتما ئەوە سەرو بنەرەتو قەدی
دروسیان هەکە کەردەی ویەردەن، وەلێم (واچ )ڕیٛخەو چەمەین و هەمیشە ئینا
ئاژەو ئیسەتیٛنە(سەرەمڕەن)، نەویەردەینە (مضارع)، واچای – ای= واچ . چیٛگەنە هەمدیس
ڕیٛخەو چەمەی(واچ) مەتاومیٛنە نامیٛ چەمەیش پەنە دروسنمیٛ، بەهەمان یاسای
وەرینە(واچ+ە) واچە.(واچە، واچیٛ= چون زوانی هەورامی نیٛرو ماش هەن).
ئیسە بە یاسا مەتاومیٛنە جیاتی کەلیمیٛ (کلمە) عەرەبی بواچمیٛنە (واتیٛ،
واتە، واچە، واچیٛ) پەرچدایوەو ئی واتا ناڕەحەتەن چون بە دەسور زوان مەسەلەمیانە.
کەلیمیٛ (کلمە)
عەرەبیە بەهەمان شیٛوە جە (کلام)کەلامو عەرەبیوە ئامێنە. وەلێم ئیمەی
هەورامی زوان چون سەرکوتیٛ کریێنمیٛ و بەزوانو ویٛمان ویریٛ نمەکەرمێوە بە زوانو
ویٛمان نمەوانمیٛ و نمەنویمیٛ و قسیٛ نمەکەرمیٛ، هەر ویٛماوە بە زەننی بڕێ کەسی
ئەجوٙشانە واتیٛ (واتیٛ) هەڵەنە، جا پەی نەگبەتی چەنی (وتە)ی کوردی
ماناش مەکەرانە، کورد بنەرەتنە ئی (وتە) شا جە تەرجمەی سەقەتو (کەلمە)
کە ماچا فەرماودیٛ ئیستاش (وتەی بەڕێز فلان پیٛشکەش دەکرێت) (تفصلو بکلمە السید
فلان).زوانیکوردی دەیان و
سەدان دەسە واچیٛ چیمنیٛشان هەنیٛ کە بەهەڵە ویەرنێنیٛشان و کەسیچ لاشان وەنە
نمەکەروٙوە، جا کەسێ جەئێمەیچ زوانو ویرۆکەردەیش زوانی کوردین گەرەکشەن ئی هەڵەیە بسەلەمنوٙ
ملو زوانو هەورامیرە، مەواچوٙنە واتیٛ هەڵەن و( وشە و واژە) ڕاسەن. جا با
بزانم سەرچەمەو( وشەو واژەی) جە کوٙوە ئامان.
زوانی کوردی
چەمەو( وتن، گوتن) یش هەن، قەدەکەش مەبوٙنە بە (وت،گوت) ، نامیٛ
چەمەکەیش مەبوٙنە بە( وتە، گوتە)، هەر ئینەشان تەنیا پەی قسیٛکەردەی( فەرمون
لەگەڵ وتەی فڵانکەس) بەکار ئاوردەن، وەختەکارێنە، زوانی عەرەبینە واتیٛ(کلمە) یشان
جیاتی( کلمە word) پیٛسە: (ما معنی الکلمات التالیە. ما معنی الکلمە) یانی ماناو
ئی کەلیمیٛ چیٛشەنە؟ و جیاتی (قسیٛکەردەی ، تفضلوف بکلمە السیسد فلان، خوتبە و
واتار دای) یانی زوانی عەرەبی بە دویٛ باریٛرە کەلک مەگیٛرانە جە کەلیمەی، یانی
پەی دویٛ چیٛواش بەکار ماوەرانیٛ، وەلێم زوانی کوردینە نەتاوانش پەی دویٛ مەبەستان
کەلکش چەنە بگیٛران. پیٛسەو زوانی عەرەبی
و هەورامی، تەنیا پەی یەک مەبەستی کەلکش چەنە گیٛرتەن، ئیسە ئینە بیەن بە موو
لوتیٛ، بڕێوە کەسیٛ کە هیچ ئەوەوانایشان نیەن سەرو زانستو زوانی، ماراشەنە دلیٛو
باسەکان.
چەمەو ئیسەتیٛ
پەی(وتن) زوانی کوردینە نیەن، وت
مەفاڕیونە پەی (دەڵێم/ مەواچوو) یام(ئێژم، دەبێژم)، یانی بەشیٛوەو
کەردەی هەن، چەمەش نیەن. ئیسە زوانی کوردی
کەلکش جە قەدی هوٙرنەگیٛرتەن و کەلکیچش جە ڕیٛخەو چەمەی نەگیٛرتەن. لوان کەلیمێوەش
ئاوەردیٛنە کە ویٛچش هاگاش نیا جە بنەوانو کەلیمەکیٛش، (وشە). ئی واتیٛ(وشە)یە
هەر (واچە، وچە)و هەورامیەکەین بەردەنشان و سەرشەوە ئی کەلیمیٛشا دروسنێنە.
یانی پەی زوانو کوردی (وشە) کەلیمێوە بیٛ ئەڎاو تاتەنە، بیٛ ڕیٛخیٛنە،
ڕیٛخیٛش مەگیٛڵانوە پەی زوانو هەورامی. شوٙنیەرە واتیٛو( واژە)ی زوانی
فارسینە بە هەمانشیٛوە هەر جە چەمەو واتەی و
واچای هوٙرگیٛریێنە.
زوانی فارسینە
چەمەو ( گفتن) هەن، قەدەکەش(گفت)ەن، کەردەی ویەردەن، چەمەو حاڵی،
ئیسەتیٛش نیەن( سەرەمڕە)ش نیەن پیٛسەو زوانی هەورامی کە واچای ن، ڕیٛخەو چەمەکەی مەبوٙنە
بە( گو) (میگویم). دەی بزانە ئینە چندە دوورەن جە (واژە)ی، ئیسە
گردکەس مەوینونە کە ئیڎیچ جە (واچە، واژە) هوٙرگیریان.تەنیا"دەنگو"چ"
فاڕیان پەی "ژ". وەختەکارێنە هەکە دەنگو(ژ) زوانی فارسینە نیەن و فاڕیان
پەی(ز).
چەنی ئانەیچ
نمەکریوٙنە ئی واتیٛ کە هەنەما(واتیٛ) گولانیٛش کەرمێوە پەی (واتیلیٛ)، هیچ
پەنەوازنیەن، چون کەلیمیٛ، نامیٛ گرامەری پیٛسەو نامیٛ ئانزانی نیەن جە وەشەسیاینە
یام قینینە گولانیٛش بکەرمیٛنوە.
منی هەورامی
پیٛسەو زوانو عەرەبی مەتاوونەکەلک جە (کلمە،واتیٛword) و (کەلمە، کلام، وتە، واتارە، واتیٛ فڵانە کەسی بگیٛرونە) یانی
زوانی هەورامی مەتاوٙنە بە دویٛ باریٛرە پیٛسەو زوانی عەرەبی کەلک جە کەلیمیٛ(واتیٛ)
بگیٛروٙنە. هەرگیز گونجیا نیەن بەراوردش بکەرمیٛنە چەنی زوانوکوردی.
جامن زوانێوە
ئینە مەزبوت و بیٛ عەیبم بوٙنە، بەدەسور زوان بتاوونە ویٛم چیٛوش چەنە وەش بکەرونە
ئتر چی چەمەڕاو دەسو ئاڎیشان بونە کە هنەکەو ویٛمانە بەردەنشان و بوٙیاخشان کەردەن
و مرمانانش پەی ویٛشان، گەرەکشانە منیچ هنەکیٛ ئادیشا کە بنەڕەتنە ملکو ویٛمەنە
بەکارش باوەرو، چی نمەلوونە جە بنەوانە ئەسڵیەکەیوە، جەسەرچەمەکەیوە ئاوی پاکە
هوٙربکەروونە، کە ئاڎیٛ نەتاوانە بیاوانە لاش.
د. ناجح گوڵپی
23/9/2019
[1] واتەی: چەمەن
سەروبنەڕەتو کەردەی ویەردەی(وات+ ەی=واتەی)، یانی قەد(stem ) دروسیان .. واچای: چەمەی سەرەمڕەن، حاڵەن، ئیسە،
نەویەردەن، سەرو ڕیٛخەو چەمەی دروسکریان، واچ+ای= واچای..وچیای: چەمەی
نادیارەن(مجهول) سەرو ڕیٛخەو چەمەی چەنی نیشانیٛ نادیاری"نەپیٛویای"
"ی" و نیشانیٛ چەمەی
"ای" دروسکریان( واچ+ ی+ای=
واچیا= وچیای) . زوانی کوردی فارسینە تەنیا یەک جوٙر چەمەشان هەن سەرو چەمەو
واتەی( گفتن، گوتن، وتن) چەمەی سەرمڕەو چەمی نادیارشان نیەن، یانی تەشکو(واچ) یشان
نیەن، دەلێم، میگم شان هەن.
